یک عروسک مقدس در نوبت ثبت

صد کادو: «عروسک جانمازی» یکی از عروسک های بومی و دست ساز استان سمنان است که با قدمتی در حدود ۱۵۰ سال، در سجاده و جانماز مادربزرگ ها جا داشته است، اما اینروزها به فراموشی سپرده شده و برای حفظ و احیاء آن مقرر است در لیست میراث ناملموس کشور ثبت گردد.
هانی رستگاران ـ پژوهشگر فرهنگ عامه و میراث ناملموس و مدیر مطالعات و ثبت میراث ملی و جهانی استان سمنان ـ درباره ی این عروسک بومی به ایسنا اظهار داشت: «عروسک جانمازی» نام عروسک دست ساز و پارچه ای بخش بسطام از توابع شهرستان شاهرود است، که در گذشته های دور مادربزرگ ها با اضافه های پارچه های لباسی که در اصطلاح به آن «سرقیچی» می گویند، عروسک می دوختند. عروسک های جانمازی بطور معمول از پارچه های سبز و قرمزرنگ، جنس ساتن، نخ، مخمل و ترمه دوخته می شد. اندازه این عروسک حدود هفت، هشت سانتی متر و بطور معمول پارچه سر عروسک از جنس مخمل یا ساتن سفید یا سبزرنگ است.
او افزود: ابتدا پارچه مخمل را بصورت دایره به ابعاد سه در سه سانتی متر برش داده و درون آنرا با گل محمدی پر کرده و با نخ و سوزن آنرا دوخته و نوار یراقی برای زیبایی دور گردن عروسک می دوزند. سپس به اندازه شش سانتی متر پارچه ساتن سبزرنگ یا ترمه را برش زده به ناحیه گردن عروسک می دوزند و پیکره عروسک شکل می گیرد. بمنظور تزئین و زیبایی لباس عروسک، حاشیه و لبه دامن را با نوارهای طلایی و یا نقره ای رنگ (یراق) می دوزند.

رستگاران درباره ی دیگر خاصیت های این عروسک توضیح داد: «عروسک جانمازی» صورت ندارد و زنان سالخورده براین باورند که تنها مصور این عالم خداوند یکتاست و آفرینش کار خداوند است و پیکره و ساخت بشر حتما باید نقص داشته باشد. در باوری دیگر مادربزرگ ها بر این باورند که «عروسک جانمازی» نماد و نشانه ای از فرزندان امامان معصوم (ع) است. در گذشته مادران در سجاده های دختران نوعروس خود یک عروسک جانمازی به نیت باروری و فرزندآوری می گذاشتند. همین طور زمانی که دختران به سن تکلیف می رسیدند مادران علاه بر تهیه جانماز یک عروسک جانمازی به عنوان هدیه درون جانماز آنها گذاشته و با اهدای این عروسک در بین جانماز شادی، لبخند و شهد عبادت را برایشان دوچندان می کردند.
مسئول ثبت میراث ناملموس استان سمنان اضافه کرد: این عروسک نماد و نشانی از عروسک های قابل احترام و مقدس بوده است، که جایگاهش فقط درون سجاده و جانماز مادربزرگ ها بود. «عروسک جانمازی» برخلاف سایر عروسک ها وسیله بازی دختران نبوده است، بلکه دختران با احترام و ادب با آن رفتار می کردند.
این پژوهشگر با اشاره به این که امروزه «عروسک جانمازی» فقط در یاد و خاطر مادربزرگ ها بجای مانده است و نسل پس از وجود این عروسک هیچ نوع اطلاعی ندارند، اضافه کرد: بدین جهت از خاطرات مادربزرگ ها کمک گرفتیم و از آنها خواستیم که بعد از گذشت سالیان طولانی «عروسک جانمازی» دوخته و آنرا احیا کنند؛ چونکه در سالیان دور عروسک های دست ساز بسیار مرسوم بوده و در بیشتر خانه ها در دست کودکان به چشم می خورد، اما امروزه باتوجه به تغییر در سبک و شیوه زندگی و تغییرات بسیار چشم گیر در شکل و نوع اسباب بازی ها، هر روز اسباب بازی های جدیدی وارد بازار می شوند که با ورودشان به خانه های مردم سبب کم رنگ شدن ارزش های گذشته و جایگزین شدن ارزش های غیربومی شده است.
او بیان کرد: نکته قابل توجه و تأمل این است که با منسوخ شدن «عروسک جانمازی» و نمادهای محلی این چنینی خیلی از باورها، آداب و رسوم و فرهنگ بومی منطقه فراموش شده است. در حالی که با حفظ و احیاء این عروسک می توان روح جدیدی به آن در بین سجاده ها داد و با اهدای این عروسک در بین جانماز به دخترانی که به سن تکلیف رسیده اند شوق عبادت را در آنها دوچندان کرد. همین طور هر عروسک روایتگر خاصیت روانی سازنده اش است بنا بر این است که با دیدن عروسک های دست ساز می توان به هویت مردمان هر منطقه، آیین ها و باورهای مردم شان پی برد.
رستگاران درباره ی قدمت این عروسک، اظهار داشت: باتوجه به تحقیق و پژوهش های میدانی به عمل آمده درباره ی تاریخچه ساخت «عروسک جانمازی» بنظر می رسد که دست کم ۱۵۰ سال از عمر این اثر می گذرد. زنان سالخورده روستا به یاد می آورند که مادرانشان این عروسک را برای جانمازشان می دوختند. هیچ سند قابل لمسی برای قدمت بیش از این از این اثر به دست نیامده، اما مطمئنا راز ساخت این عروسک از سالیان قبل باقی مانده است.
او اظهار داشت: زنده نگه داشتن عروسک های بومی منجر به زنده نگهداشتن فرهنگ و آیین گذشتگان ما خواهد شد، پس با پشتیبانی از زنان روستایی و کمک به معیشت و تشویق آنها به ساخت و عرضه این عروسک ها می توان نقش پررنگی در دستیابی به این هدف ایفا کرد. همین طور با هدیه دادن این عروسک ها به کودکان علاوه بر آشنا کردن آنها با پوشش، زبان و فرهنگ اقوام مختلف به حفظ و استمرار این هنر بومی نیز کمک قابل توجهی خواهد شد. برگزاری کارگاه های ساخت عروسک های بومی می تواند از دیگر راهکارهای حفظ این سفیران کوچک فرهنگی باشد.
این پژوهشگر اظهار داشت: ثبت «عروسک جانمازی» در لیست آثار میراث ناملموس یکی دیگر از راه های حفظ و احیای این عروسک بومی است، که به زودی به انجام می رسد.

منبع: sadkado.ir