یادی از مهرداد بهار دلخوری فرزند ملک الشعراء بهار از سایه سنگین پدر!

به گزارش صد کادو، ابوالقاسم اسماعیل پور می گوید: مهرداد بهار همیشه به شوخی می گفت، من تا موضوعی را مطرح می کنم، سریع می گویند، پسر ملک الشعراء بهار حرف های پدرش را می زند و از این نظر تاحدی مکدر بود که چرا من خودم دیده نمی شوم!
مهرداد بهار اگر در قید حیات می بود، شمع تولد ۹۲ سالگی اش را فوت می کرد اما در ۲۲ آبان ماه ۱۳۷۳ و در ۶۵ سالگی از دنیا رفت. او پنجمین فرزند محمدتقی بهار «ملک الشعراء» بود که ۱۰ مهر ۱۳۰۸ خورشیدی دیده به جهان گشود. در ۲۱ سالگی پدر خودرا از دست داد. مهرداد بهار در دانشکده ادبیات دانشگاه تهران تحصیل کرد و بعد از ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ در زمان دانشجویی به خاطر انجام کارهای سیاسی، دو سال زندانی شد.
او در ۱۳۳۶ خورشیدی به دریافت درجه لیسانس ادبیات فارسی از دانشگاه تهران موفق شد. در فروردین ماه سال ۱۳۳۸ به انگلستان رفت و در «مدرسه مطالعات زبان های شرقی و آفریقایی» دانشگاه لندن نزد استادانی چون مری بویس، مکنزی و هنینگ به ادامه تحصیل در رشته مطالعات کهن و میانه ایرانی پرداخت. بهار در ۱۳۴۴ خورشیدی بعد از چهار سال مدرک فوق لیسانس خودرا گرفت و در ۱۳۴۶ با دفاع از پایان نامه خود با عنوان «آفرینش در اساطیر ایران» مدرک دکتری در رشته زبان شناسی و زبان های ایرانی باستان از دانشگاه تهران گرفت.
زمینه اصلی پژوهش های بهار اساطیر و ادیان ایرانی است که در این عرصه بیشتر به بن مایه های هندواروپایی و تنوع ادیان و آیین های ایران باستان و تأثیر اساطیر و ادیان بین النهرین بر پاره ای از آنها تاکید و توجه دارد. مهم ترین آثار بهار عبارت است از «واژه نامه بُنْدِهِش»، «واژه نامه گزیده های زادِسْپَرَم»، «اساطیر ایران، جستاری چند در فرهنگ ایران » و «ادیان آسیایی» و نیز چند کتاب برای کودکان.
به مناسبت سالروز تولد این اسطوره پژوه با ابوالقاسم اسماعیل پور، دانشجو و یکی از دوستان مهرداد بهار درباره ی شخصیت علمی او و دیدگاه هاش نسبت به اسطوره و استفاده از اسطوره ها در زمان معاصر و اینکه نام پدرش چقدر بر روی پسر تأثیر داشت و مواجه مهرداد بهار با این مساله چه بوده است.

ابوالقاسم اسماعیل پور درباره ی اینکه مهرداد بهار چقدر زیر سایه نام پدرش قرار دادشت و آیا او توانست خودرا از زیر سایه نام پدرش نجات دهد، به ایسنا می گوید: مهرداد بهار همیشه به شوخی می گفت، من تا می خواهم موضوعی را مطرح کنم، سریع می گویند پسر ملک الشعراء بهار حرف های پدرش را می زند، و از این نظر تاحدی مکدر بود که چرا من خودم دیده نمی شوم!؟ اما آثار مهرداد بهار با پدرش قابل مقایسه نیست؛ ملک الشعراء شاعر تراز اول عصر خود بود و مهرداد بهار اصلا اهل شعر و شاعری نبود. او تحصیلات آکادمیک و تحصیلات علمی جدید داشت و پدرش فاقد این بود. در حقیقت مهرداد بهار می خواست با کارها و آثارش از سایه سنگینی که پدر بر پسر افکنده بود، متمایز شود و این کاملا واضح بود.
او می افزاید: گاه می گفتیم پدرتان، چند متون پهلوی را ترجمه کرده است و وی در پاسخ می اظهار داشت: «پدر من در این عرصه تخصص نداشته و ذوقی کار کردند». بعدها فهمیدیم دانش پهلوی شناسی ملک الشعرای بهار و همقطارانش این بود که رشته ایران شناسی در دانشگاه تهران تازه تأسیس شده بود و هرتسفلد نامی – دانشمند آلمانی-، در تهران کلاس هایی را برای تدریس زبان های باستانی دایر کرد بود و ملک الشعرا و دیگران از شاگردانش بودند، در حقیقت ملک الشعرای بهار و دیگران تحصیلات عالیه ایران شناسی نداشتند و ذوقی کار کرده اند. این پدر و پسر هر کدام در سبک و شیوه کار خود ممتاز بودند اما به هر حال مهرداد بهار نتوانست از زیر سایه او حتی پس از فوت پدرش در بیاید. البته او مقابله ای با این مساله نداشت و توانست کارهای درخشان پژوهشی مدرن و آکادمیک درباره ی اساطیر ایران بنویسد و دراین زمینه فاصله بسیاری با آثار پدرش داشت و از نظر پژوهش و نه شعر و شاعری از پدرش یک قدم به پیش بود.

اعلام مخالفت بهار با محفل های شعری پدر
این استاد دانشگاه در ادامه خاطره ای از مهرداد بهار درباره ی مخالفش با محفل های شعری بیان می کند: بهار می گفت برای سر به سر گذاشتن پدر و شاعرانی که به خانه مان می آمدند، بالای درخت انجیر می رفتم. آنها زیر سایه درخت می نشستند و من انجیرهای پوسیده را می کندم و روی سرشان می انداختم. در آخر پدرم متوجه شد و من را فلک کرد. این خاطره ای بود که مهرداد بهار در دهن کجی به محافل شعری از دوران کودکی نقل می کرد.
اسماعیل پور که کتاب های مشترک «ادبیات مانوی» و «ادیان آسیایی» و «از اسطوره تا تاریخ» را با مهرداد بهار دارد، آشنایی و دوستی خودرا با او اینگونه تعریف می کند: با زنده یاد مهرداد بهار، حدود سال ۵۱-۵۲ آشنا شدم. آن زمان دانشجوی کارشناسی بودم و سنی هم نداشتم. یکی از دوستانم گفت، پسر ملک الشعراء بهار، طبقه سوم دانشکده ادبیات درس می دهد، برویم کلاسش؟ بعد ما هم رفتیم و فهمیدم کلاس اساطیر در مقطع فوق لیسانس است. اینگونه باب آشنایی من با او باز شد. جلسه های بعدی را هم رفتم. در همان دهه ۵۰ و قبل از انقلاب به خانه شان رفت و آمد داشتیم و از کتابخانه اش استفاده می کردیم. پس از انقلاب در سال ۱۳۶۳ که فوق لیسانس زبان های باستانی قبول شدم، شاگرد رسمی و دانشگاهی استاد مهرداد بهار شدم در صورتیکه هفت هشت سال قبل با او آشنا شده بودم. دوستی و آشنایی من تا اختتام عمرش ادامه داشت و چون ایشان به کوه نوردی علاقمند بود، پنجشنبه ها به کوه شیرپلا و اوشان فشم می رفتیم.

بهار در اسطوره پژوهی یگانه بود
او سپس ادامه می دهد: مهرداد بهار بدون اغراق در اساطیر ایران یگانه بودند. او نخستین دانشمندی بود که کتاب اساطیر ایران را در سال ۱۳۵۱ در بنیاد فرهنگ ایران منتشر نموده است. در حقیقت دهه ۵۰ ایران می شود، شروع پژوهش های اسطوره شناسی ایرانی که به دست یک دانشمند ایرانی محقق شد. البته پیش از او، استاد پورداوود آثار اوستایی را منتشر نموده بود اما استاد پورداوود دانش و دیدگاهی از اسطوره شناسی و میتولوژی نداشت. بقیه تحقیقات مربوط به ایران شناسان خارجی بوده که راجع به اسطوره های ایرانی تحقیقاتی انجام داده بودند. نخستین دانشمندی که وارد این عرصه شد، مهرداد بهار بود. او توانست باب این تحقیق را بگشاید و صاحب نظر گاه های بسیار مهم و جدید هم در زمینه ایران شناسی و هم حوزه اسطوره ایرانی است.
اسماعیل پور خاطرنشان می کند: البته تحصیلات مهرداد بهار نزد بزرگ ترین ایران شناسان دنیا در آن زمان، ولتر هنینگ ایران شناس برجسته آلمانی که در دانشگاه لندن تدریس می کرد، مری بویس دیگر ایران شناس و مکنزی و هارولد بیلی دراین زمینه بی تأثیر نبود. بهار نزد بهترین های دهه ۴۰ میلادی تحصیلات ایران شناسی خودرا به انتها آورد. البته زمانی که روی تز دکتری اش کار می کرد به دلیلهای اجتماعی و سیاسی، نتوانستند دکتری خودرا به انتها ببرد و بعدها در ۱۳۴۰ و در دانشگاه تهران که تازه رشته فرهنگ و زبان های باستانی در آنجا تأسیس شده بود، از رساله اش دفاع کرد. باز هم به دلیلهای سیاسی و اجتماعی وقت، در دهه ۱۳۵۰، استاد نتوانست استخدام رسمی دانشگاه تهران بشود. برخوردهای نادرستی با او شد به شکلی که مجبور شد در بانک مرکزی آن زمان، بخش آثار و اشیاء باستانی مشغول به کار شود. البته زنده یاد ناتل خانلری که در آن زمان رئیس فرهنگستان و زبان و رییس بنیاد فرهنگی ایران بود، او را بطور غیررسمی به کار گرفت و بنیاد و گروه اسطوره شناسی و اساطیر ایرانی تأسیس شد و مهرداد بهار مدیریت این پروژه را بر عهده داشت.
مهرداد بهار و ابوالقاسم اسماعیل پور

منبع: sadkado.ir