به چند حاجی فیروز نیازمندیم

به گزارش صد كادو حاجی فیروز، نخستین پیام آور بهار را دست كم گرفتیم. با همان روی سیاه به جنگ گرگ زمستان می رفت، خنده و شادی به ارمغان می آورد، با دیو ناامیدی پنجه در پنجه می شد و با لباس و زبان سرخ، حرف های مگو می زد. در سال های گذشته، به علل مختلف، حاجی فیروز را از كاركرد اصلی اش، به شكلی تكدی گری سر چهارراه ها تقلیل دادیم. حالا كه همان را هم از دست داده ایم، قدر حاجی فیروز از دست رفته را بیشتر می دانیم.
روزهای كرونایی را می گذرانیم. تصویر دقیقی از به سر آمدن زمستان كرونا نداریم اما امیدواریم كه با فرارسیدن بهار و طلوع خورشید گرما، ویروس كرونا به خط آخر برسد و شهرها را از این آرامش یأس آلود برهاند. باز هم بهار مقرر است نویدگر روشنی و زندگی باشد.
كرونا مثل چین كه در زمان تعطیلات سال نوی چینی آمد، در اینجا هم زمان بدی را برای آمدن برگزیده است. در آستانه نوروز ایرانی. شاید همه مردم دنیا نگران ویروس كرونا باشند اما در ایران همزمانی كرونا با آغاز فصل بهار و نوروز تحمل مساله را برای ما ایرانیان كمی مشكل تر كرده است اما این آخر ماجرا نیست. امید داریم كه قدرت بهار و امیدی كه به ارمغان می آورد، بر هر بیماری و ویروسی غلبه كند.
هر ساله در این روزهای اسفند، خیابان ها از رفت و آمد مردم شلوغ و بازار خریدهای نوروزی داغِ داغ بود. در بین این هیاهوها، حاجی فیروزها هم با دایره زنی و تنبك نوزای و رقص و شعرخوانی صدای بلندی بودند بر همهمه شهرها.
بنا به سنت های بسیار قدیمی ایرانی، حاجی فیروزها در گروه های دو یا سه نفره در ۱۰ روز آخر سال یا حتی تا روز ۱۳ فروردین با لباسی سراسر سرخ و با صورتی تماماً سیاه در كوی و برزن ها می گردند، با صدایی خاص و طنزآلود شعر و آواز سر می دهند. نقالی می كنند و با شوخی هایشان مردم را به خنده می آورند.

حاجی فیروز برخلاف صورت سیاه و دودی اش، پیام آور بهار پاك و سبز است كه در هر یك از مناطق كشور، نام و نشان خاص خویش را دارد.
به گزارش صد كادو به نقل از ایسنا، بنا به قول الهه شایسته رخ در مقاله «حاجی فیروز»، برخی او را عمونوروز، ننه نوروز، و بابا نوروز صدا می كنند اما گویا قدیمی ترین اسم حاجی فیروز «آتش افروز» است كه بر مبنای توصیف عبدالله مستوفی نویسنده عصر قاجار در كتاب شرح زندگانی من، «آتش افروز، در آخرین هفته سال، دست، صورت و گردن خویش را سیاه می كرد. مقداری خمیر، با تكه ای پنیر و پارچه آغشته به نفت آتش می زد. هریك از آتش افروزان مشعل هایی در دست می گرفتند و با ضرب و تنبك و تصنیف خوانی از هر دكانی مبلغی دینار دریافت می كردند.
آتش افروز چند مشعل در دست می گرفت. چند مشعل كوچك را در دهان فرو می كرد و در دهان خاموش می كرد. دستیار و همراه آتش افروز هم دو تخته در دست داشت كه آنها را بر هم می كوبید و می رقصید و شاباش می گرفت.»
تاریخچه حاجی فیروز به دوره ساسانیان می رسد اما حاجی فیروز در آن دوران نه تنها سیه چرده نبود بلكه مرد خوش سیمایی بود به نام پیروز و خجسته كه در ششمین روز سال نزد شاه می آمد و پیام آور نوروز بود.
درباره خاستگاه حاجی فیروز اظهار نظرهای متفاوت و گاه متضادی وجود دارد. یكی از اظهارنظرهای جالب توجه آن است كه حاجی فیروز، بازمانده دوره حرمسراداری مدانسته می شود. زمانی كه این دوران تمام می شود. خواجه های حرم بی سر و سامان شدند، بنابراین تا مدتی داشتن صورت بی مو و سیاه خود و همینطور با حركات و رقص باعث خنده مردم می شدند. به تدریج این سنت توسط مطرب ها ادامه پیدا كرد كه با سیاه كردن صورت و پوشیدن لباس سرخ مردم را می خنداند و برای آنها شعر های طنز می خواندند.
برخی پای بردگان آفریقایی را به این ماجرا باز كرده و معتقدند كه خوانندگان دوره گرد ایرانی به تقلید از آنان صورت خویش را سیاه می كردند تا نظر مردم را به خود جلب كنند و با حركات و حرف های خود آنها را بخندانند.

در این میان رضا مرادی غیاث آبادی -پژوهشگر حوزه باستان شناسی- برای تحلیل خاستگاه و تاریخچه حاجی فیروز، دست به نمادشناسی زده و اعتقاد دارد كه سیاهی چهره حاجی فیروز نماد سرما و شب های سرد و طولانی زمستانی است؛ همان گونه كه در شاهنامه فردوسی هم بین زمستان و سرما با سیاهی و گرگ سیاه ارتباط وجود دارد. بدین ترتیب حاجی فیروز نماد مبارزه با سرما و سیاهی است.
یكی از قابل تأمل ترین نظرات درباره ریشه تاریخی حاجی فیروز متعلق به مهرداد بهار – اسطوره شناس- است. او حاجی فیروز را یادآور سیاوش (از شخصیت های شاهنامه فردوسی)، می داند و بیان می كند كه برای همین چهره سیاه حاجی فیروز، نماد بازگشت از جهان مردگان و لباس سرخ او نماد خون سرخ سیاوش و حیات مجدد و شادی حاجی فیروز نماد زایش باردیگر است.
دقت داشته باشیم كه حاجی فیروز در گذشته یك شخصیت اجتماعی-انتقادی بود كه با زبان طنز حرف دل مردم را می زد. به شرایط نابسامان عصر خویش انتقاد می كرد و با شوخی و خنده، كنایه های تند و تیزی به رفتارهای غلط حكمرانان می زد. برای همین شاید بیشتر از هر زمان دیگری به حاجی فیروز نیاز داریم؛ تا مردم رنجور و خسته از بیماری و فشارهای اقتصادی را به خنده آورد و در این روزهای كرونایی و در مقابل شرایط نابسامان مدیریتی، در چارچوب شوخی و طنز زبان مردم باشد و حرف های مگوی مردم را بگوید. از احتكار ماسك و دستكش توسط گروه های قدرت و ثروت اعتراض كند و از نبود مدیریت یكپارچه برای قرنطینه یا كنترل رفت وآمدهای برون شهری سخن بگوید. نیاز داریم كه حاجی فیروز رو سیاه، تجدیدی ها و مردودی های این روزها را در اعطای حقوق مردم نام ببرد و رسوایشان كند.