كدام گویش ها، گویش زبان فارسی امروز است؟

صد كادو: رییس پژوهشكده زبان شناسی، كتیبه ها و متون پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری، گویش قمی، اصفهانی و قاینی را گویش های زبان فارسی امروز و گونه های زبانی متنوع و پرشمار رایج در كشور را متعلق به شاخه هند و ایرانی و خانواده زبان های هند و اروپایی دانست.

به گزارش صد كادو به نقل از ایسنا، داریوش ذوالفقاری، رییس پژوهشكده زبان شناسی، كتیبه ها و متون اظهار داشت: در پهنه ی جغرافیایی كشور ایران گونه های زبانی متنوع و پرشماری رایج هستند كه بیشتر این گونه ها، به شاخه ی «هند و ایرانی» خانواده ی زبان های «هند و اروپایی» تعلق دارند اما به چند گونه ی از خانواده های زبانی دیگر هم در ایران تكلم می گردد.

او بعنوان نمونه به تركی و تركمنی اشاره نمود كه از خانواده ی زبان های آلتایی، آسوری محسوب می شوند و اظهار داشت: عربی هم از خانواده ی زبان های سامی، گرجی هم از خانواده ی زبانی قفقازی جنوبی است.

وی با اشاره به تفاوت های فراوان گونه های زبانی متعلق به خانواده های زبانی مختلف، اضافه كرد: این در شرایطی است كه گاه گونه های زبانی مربوط به یك شاخه واحد از یك خانواده ی زبانی هم در مناطق مختلف كشور تفاوت های چشمگیری با یكدیگر پیدا كرده اند كه می تواند سخنگویان آن ها را در فهم كلام یكدیگر با مشكل روبه رو كند.

او وجود تنوع گویشی در درون هر زبان را امری طبیعی دانست و به منطقه ی جغرافیا بعنوان یكی از عوامل تولید این تنوع اشاره نمود.

به گفته این پژوهشگر، گویندگان یك زبان بسته به این كه در كدام منطقه ی جغرافیایی زندگی می كنند، امكان دارد در بعضی خصوصیت های زبانی با سایر گویندگان متفاوت باشند. این تفاوت ها بسته به فاصله ی آن منطقه و وجود موانع طبیعی مانند كوه ها و دریاها كه ارتباط گویندگانی را كه در دو طرف آن زندگی می كنند را دشوار می كند، افزایش یافته و گویش های جغرافیایی یا منطقه ای یك زبان را به وجود می آورد.

ذوالفقاری با تاكید بر این كه تنوع قابل توجه گونه های زبانی رایج در ایران لزوم بررسی و مطالعه ی علمی آن ها را دو چندان می كند، اظهار داشت: گام نخست در این مطالعه، عرضه ی تعریف مفاهیم بنیادی مطرح در حوزه‌ی مطالعات زبانی، یعنی «زبان»، «گویش»، «لهجه» و «گونه» و تولید تمایز بین آن ها است.

او با اشاره به آرای متفاوت و گاه متناقض زبان شناسان در این باره اظهار داشت: دشواری عرضه ی تعریف روشن برای این اصطلاحات آن است كه علاوه بر معیارهای زبانی، معیارهای غیرزبانی (مرزهای سیاسی، مسائل فرهنگی و گستره ی جغرافیایی) هم در تعیین مصداق و تعریف این مفاهیم دخیل اند.

تعریف لهجه و گویش

رییس پژوهشكده زبان شناسی، كتیبه ها و متون پژوهشگاه در تعریف لهجه بیان كرد: بعضی از زبان شناسان تنوعات زبانی رایج در مرزهای سیاسی كشور ایران را بدون در نظر گرفتن شمار گویندگان، محدوده ی جغرافیایی و اهمیت سیاسی آن ها، چنانچه از اصل واحدی باشند، «لهجه» خوانده اند.

او اضافه كرد: این محققان از لهجه ی بلوچی، لهجه ی كردی، لهجه ی لری، لهجه ی هرزنی، لهجه ی تاتی و مانند آن سخن گفته اند و فقط به وجود یك زبان عام و مشترك كه فارسی خوانده می شود، قائل بوده اند.

ذوالفقاری با اشاره به این كه برخی «گویش» را آن دسته از تنوعات زبانی دانسته اند كه ادبیات و سنت ادبی ندارد، اظهار داشت: برخی هم این اصطلاح را برای آن گروه از گوناگونی های زبانی به كار برده اند كه به لحاظ تاریخی مشتق از زبان فارسی اند اما به علت تحولات و تغییرات، فهم آن ها امروزه برای فارسی زبانان دشوار است.

او با تاكید بر این نكته كه زبان شناسان و گویش پژوهان معاصر كوشیده اند با ارائه‌ی تعاریف روشن برای این اصطلاحات، از این آشفتگی ها بكاهند، افزود: اصطلاح «گونه» یا به صورت مشخص تر «گونه‌ی زبانی» مطابق تعریف، اصطلاحی خنثی است كه می تواند برای هر نوع تنوع زبانی به كار رود.

به گفته وی، در كاربرد این اصطلاح، گوینده یا نویسنده مقید به اظهار نظر پیرامون زبان، گویش یا لهجه بودن یك نظام ارتباطی نیست.

ذوالفقاری با بیان این نكته كه اختلاف نظر درباره كاربرد سه اصطلاح دیگر، یعنی «زبان»، «گویش» و «لهجه» بیشتر است، اضافه كرد: امروزه زبان شناسان برای رفع این مشكل پیشنهاد می كنند كه اصطلاح «گویش» برای اشاره به گونه های زبانی كه با یكدیگر تفاوت های آوایی، واژگانی و ساختاری دارند به كار برده شود و كاربرد اصطلاح «لهجه» منحصر به آن گروه از گونه های زبانی باشدكه تفاوت شان با یكدیگر صرفاً در تلفظ است.

برخورداری یك زبان از شماری گویش و لهجه

رییس پژوهشكده زبان شناسی، كتیبه ها و متون اضافه كرد: مطابق این تعریف یك زبان می تواند شماری گویش و شماری لهجه داشته باشد.

وی اظهار نمود: برای تمایز «گویش» از «زبان» معمولاً از ملاك های زبانی (فهم متقابل: توانایی برقراری ارتباط گویندگان دو گونه ی زبانی بدون آموزش مستقیم) و ملاك های غیرزبانی (مرزهای سیاسی، مسائل فرهنگی، گستره ی جغرافیایی) استفاده می گردد.

او ادامه داد: این در شرایطی است كه ملاك های زبانی و غیرزبانی هیچ یك مطلق نیستند و گاه بر یكدیگر منطبق هم نمی شوند، بعنوان مثال امكان دارد دو گونه ی زبانی مطابق ملاك زبانی گویشهای یك زبان و مطابق ملاك های غیرزبانی دو زبان مجزا محسوب شوند.

گویش های گوناگون زبان فارسی

ذوالفقاری در ادامه به نقل از دبیرمقدم اظهار داشت: بر پایه ی این تعاریف، فارسی امروز، گیلكی، مازندرانی، كردی، هورامی، وفسی، لكی، لری، راجی، دلواری، لارستانی، و نائینی زبان هستند.

وی سپس از گویش قمی، گویش اصفهانی و گویش قاینی بعنوان نمونه هایی از گویش های زبان فارسی امروز نام برد.

او با تاكید بر این كه در پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری، در ساختار پژوهشكده ی زبان شناسی، كتیبه ها و متون، پاسداری از «میراث زبانی شفاهی ایران» همچون وظایف گروه پژوهشی زبان و گویش رایج دانسته شده است، اضافه كرد: در این گروه پژوهشی گونه های زبانی ایرانی و غیرایرانی پراكنده در پهنه ی جغرافیایی كشور ایران و هم گونه های زبانی ایرانی پراكنده در كشورهای همسایه و غیرهمسایه مورد پژوهش قرار می گیرد.

رییس پژوهشكده زبان شناسی، كتیبه ها و متون اظهار داشت: با استناد به تعاریف پیشگفته و برای اجتناب از هرگونه پیش داوری درباره میزان تفاوت تنوعات زبانی بخش های مختلف كشور و بود یا نبود فهم متقابل بین سخنگویان آنها، گروه زبان و گویش رایج ترجیح می دهد برای نامیدن تنوعات گویشی مورد مطالعه از اصطلاح خنثی و عام «گونه ی زبانی» استفاده نماید.

او در ادامه اضافه كرد: به باور این گروه، گونه های زبانی پراكنده در پهنه ی جغرافیایی ایران هر یك هویت مستقل دارند و نظام های ارتباطی مجزا محسوب می شوند كه باید حفظ و صیانت شوند.

ذوالفقاری اظهار نمود: امكان دارد تفاوت دو گونه ی زبانی جغرافیایی با یكدیگر صرفآً در تلفظ یا كاربرد چند واژه خلاصه شود و یا امكان دارد تفاوت های آوایی، واجی، واژگانی و دستوری فراوان با یكدیگر داشته باشند.

به گفته وی، در اطلس زبانی ایران كه طرح كلان آن توسط گروه زبان و گویش رایج در مورد تنوع زبانی كشور در حال انجام می باشد، واحد بررسی شامل آبادی های بالای ده خانوار كشور و ثبت گونه یا گونه های زبانی رایج در هر یك از آنها است.