همزیستی اقوام سنتی و ادیان الهی در ایران اسلامی

صد کادو: «ایران» به عنوان کشوری با تنوع فرهنگی و مذهبی، نمونه ای از همزیستی مسالمت آمیز بین اقوام و ادیان مختلف در هویت اسلامی و ملی است. این همزیستی تاریخی موجب ایجاد یک فرهنگ متکثّر و غنی شده است که در طول زمان به عنوان ستون مستحکم جامعه ایرانی عمل کرده است. در بحران های ملی، این وحدت و همبستگی بین اقوام و پیروان ادیان گوناگون، به یکپارچگی و استواری کشور کمک شایانی کرده و نمادی از وحدت ایرانیان محسوب می شود. بررسی های این همبستگی نشان میدهد که چگونه ایجاد و پذیرش تفاوت ها، پایه های جامعه اجتماعی و فرهنگی ایران را مستحکم تر ساخته و به صورتی الگویی برای جوامع دیگر به وجود آورده است.
به گزارش خبرگزاری دانشجویان ایران(ایسنا)، «ایران»، کشوری با فرهنگ و تمدّنی غنی و پیچیده، در طول تاریخ و از زمان های خیلی قدیم، محل اتصال، تلاقی و زندگی ادیان و اقوام مختلفی بوده است. این خاصیت منحصر به فرد، ایران را به مکانی ایده آل برای مطالعه ی «وحدت دینی و قومی» تبدیل نموده است. «تنوع فرهنگی، قومی و دینی در ایران» نه فقط به حفظ و ارتقاء هویت ملی این کشور کمک کرده است، بلکه همیشه و در طول تاریخ آن، به عنوان عاملی برای رشد و تعالی جامعه ایرانی عمل کرده است. وحدت میان اقدم و ادیان مختلف در ایران از دیرباز، نمونه هایی از زندگی مسالمت آمیز و احترام متقابل بوده است که با وجود برخی چالش ها، به عنوان یک مدل موفق در سطح جهانی مطرح می شود.

پیشینه تاریخی ایران و ادیان مختلف

تاریخ ایران از قبل از اسلام تا دوران معاصر، شاهد همزیستی اقوام و ادیان مختلف بوده است. همچون مهم ترین ادیانی که در ایران وجود داشته اند می توان به زرتشتیان، یهودیان و مسیحیان اشاره نمود. در دوران ساسانیان، ایران به عنوان یک امپراتوری بزرگ، میزبان اقوام مختلف و پیروان ادیان مختلفی بود. خصوصاً زرتشتیان که دارای دین و آیین رسمی ایران در آن دوران بودند، اما پیروان سایر ادیان نیز در جامعه ی ایران پذیرفته شده بودند. با ورود دین اسلام به ایران در قرن ۷ میلادی، جامعه ی ایرانی با تغییرات عظیمی روبه رو شد. اسلام به عنوان دین رسمی کشور پذیرفته شد، اما اقلیت های مذهبی همچون مسیحیان، یهودیان و زرتشتیان همچنان حق زندگی مذهبی خودرا حفظ کردند و در کنار مسلمانان، به کارهای اجتماعی و اقتصادی خود ادامه دادند.
در طول تاریخ، ایران همیشه در برخورد با تغییرات اجتماعی و سیاسی، تلاش نموده است تا وحدت ادیان مختلف را حفظ کند که خلاصه ای از آن به شرح زیر است:
دوره صفویه (قرن ۱۶ – ۱۷ میلادی): در دوران صفویان، “شیعه” به عنوان مذهب رسمی کشور شناخته شد، ولی در عین حال حقوق پیروان دیگر ادیان مانند یهودیان، مسیحیان و زرتشتیان نیز حفظ شد. اگرچه سیاست های مذهبی این دوران، تشیع را ترویج می کرد اما تلاش شد تا این پیروان ادیان دیگر از آزادی های مذهبی برخوردار باشند.
دوره قاجاریه (قرن ۱۹ میلادی): در این دوران نیز همزیستی مسالمت آمیز ادیان مختلف در ایران ادامه یافت و حقوق اقلیت ها، خصوصاً یهودیان و مسیحیان در قانون های مختلف مورد تاکید قرار گرفت.
جمهوری اسلامی ایران (از ۱۹۷۹ میلادی تاکنون): در جمهوری اسلامی ایران برمبنای اصول اسلامی و با تکیه بر موازین شرعی، نه فقط حقوق اقلیت های دینی بطور رسمی تضمین شده است، بلکه کوشش های بسیاری برای تقویت همبستگی میان پیروان ادیان مختلف انجام گرفت. بطور مثال در «قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران»، حقوق اقلیت های دینی بطور رسمی تضمین شده است، به نحوی که در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، اقلیت های مذهبی به مذاهب چهارگانه ی اهل سنّت و شیعیان زیدی و اقلیت های دینیِ شناخته شده به زرتشتی، کلیمی و مسیحی (ارمنی و آشوری) تقسیم بندی شده اند.
طبق قانون، این اقلیت ها در محدوده ی قانون محترمند، در انجام مراسم دینی خود آزادند و در احوال شخصیه به عمل کردن بر طبق آئین خود مجاز؛ طبق اصل ۶۴ قانون اساسی و اصلاحیه آن، هر یک از اقلیت های دینیِ رسمی، می توانند نماینده ای در مجلس شورای اسلامی داشته باشند. در بعضی اصول قانون اساسی تعابیر عامی آمده است که شامل اقلیت های دینی هم می شود، از جمله: لزوم فراهم شدن زمینه ی مشارکت عمومی مردم در تعیین سرنوشت خود و تامین امنیت قضائی برای همه مردم (اصل ۳)، حمایت قانون از تمامی مردم و برابری حقوق مردم (اصول ۱۹ و ۲۰)، حق انتخاب شغل مناسب (اصل ۲۸)، حق دادخواهی و انتخاب وکیل (اصول ۳۴ و ۳۵)، و اصل برائتِ همه اشخاص از ارتکاب جرایم (اصل ۳۷)؛ و بر این اساس، قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران نسبت به قانون اساسی مشروطه، به آزادی ها و حقوق بیشتری برای اقلیت های دینی و مذهبی تصریح کرده است.
موقعیت جغرافیایی قومیّت ها
ایران کشوری پهناور با تنوّع قومی وسیع و متکثّر است. این تنوع قومی سبب شده که هر قوم ایرانی خاصیت ها و فرهنگ های خاص خودرا داشته باشد. از آنجائیکه ایران در منطقه ای جغرافیایی ویژه قرار دارد، اقوام مختلفی همچون فارس ها، کردها، ترک ها، بلوچ ها، عرب ها و ارامنه در آن ساکن هستند.
فارسی ها: فارسی ها، به عنوان بزرگ ترین قوم ایران، در مناطق مرکزی و جنوبی کشور سکونت دارند و زبان فارسی را به عنوان زبان رسمی و رایج کشور صحبت می کنند.
آذری ها و ترک ها: در شمال غرب کشور و خصوصاً در استانهای آذربایجان شرقی، آذربایجان غربی، اردبیل و زنجان زندگی می کنند و زبان ترکی آذری دارند.
کردها: کردها عمدتا در مناطق غربی کشور و در استانهای کردستان، کرمانشاه، ایلام و قسمتی از آذربایجان غربی(جنوب استان) ساکن هستند و زبان کردی به چندین گویش مختلف صحبت می شود.
بلوچ ها: در مناطق جنوب شرقی ایران و در استان سیستان و بلوچستان ساکن اند و زبان بلوچی دارند.
عرب ها: در استانهای جنوبی و جنوب غربی، خصوصاً خوزستان، بوشهر و هرمزگان زندگی می کنند و زبان عربی را به عنوان زبان مادری صحبت می کنند.
ارامنه: ارامنه در مناطق مختلف کشور، خصوصاً در اصفهان، تهران و مناطقی از شهرهای تبریز و ارومیه ساکن اند و بطور عمده به زبان ارمنی صحبت می کنند.
همزیستی و تعامل مثبت اقوام در بحران ها
اقوام مختلف ایرانی با وجود تفاوت های زبانی و فرهنگی، در طول تاریخ همیشه در کنار یکدیگر زندگی کرده و با یکدیگر تعاملات فرهنگی و اجتماعی داشته اند. این تعاملات و همزیستی مسالمت آمیز نه فقط در زندگی روزمره، بلکه در برخورد با چالش های تاریخی نیز، نشان دهنده ی قدرت همبستگی ملی بوده است، به نحوی که ایران در تاریخ معاصر خود نمونه های مختلفی از همبستگی ملی و دینی در بحران ها و چالش های مختلف را به معرض نمایش گذاشته است. در این بحران ها، مردم از همه اقوام و پیروان ادیان مختلف، در کنار یکدیگر ایستاده اند و نشان داده اند که «وحدت ملّی» می تواند در سخت ترین شرایط حفظ شود.
مهم ترین این رخدادها و بحران ها و نمونه های همبستگی و اتحاد ملی ایرانیان، عبارتند از:
جنگ تحمیلی رژیم بعثی عراق مقابل ایران (۱۳۵۹ – ۱۳۶۷): جنگ تحمیلی عراق مقابل ایران یکی از بزرگ ترین بحران های تاریخی کشور بود. در این جنگ، مردم ایران از همه اقوام و پیروان ادیان مختلف، از کردها گرفته تا فارس ها، عرب ها، بلوچ ها و اقلیت های دینی همچون ارامنه و کلیمیان، همگی در کنار یکدیگر برای دفاع از میهن خود ایستادند. این جنگ نه فقط به عنوان یک بحران ملی شناخته می شود، بلکه نماد بارزی از همبستگی و وحدت دینی و قومی ایرانیان در مقابل تهدید و دشمن خارجی است. در این جنگ، سربازان و غیرنظامیان از همه اقوام و ادیان مختلف در جبهه ها حضور داشتند و با فداکاری های خود، از تمامیّت ارضی کشور دفاع کردند. حتی در وضعیت سخت جنگ، مردم در کنار یکدیگر زندگی کردند، از یکدیگر حمایت کردند و در مواقع بحران به کمک هم آمدند.
بلایای طبیعی و حوادث غیرمترقبه: ایران به علت موقعیت جغرافیایی خود، در معرض انواع بلایای طبیعی مانند زلزله، سیل، طوفان و خشکسالی قرار داشته است. در چنین شرایطی، مردم ایران بارها نشان داده اند که توانایی همبستگی و همکاری در مقابل بحران های طبیعی را دارند.
زلزله بم (۱۳۸۲): یکی از بزرگ ترین نمونه های بارز همبستگی ایرانیان در مقابل بحران های طبیعی، زلزله ی بم بود که در سال ۱۳۸۲باعث ویرانی وسیعی در این شهر شد. در این حادثه، مردم ایران از همه اقوام و ادیان مختلف به کمک مردم بم شتافتند. گروههای امدادی و نهادهای مختلف دولتی و غیردولتی به سرعت در کنار هم جمع شدند و منابع انسانی و مالی را برای بازسازی و کمک به لطمه دیدگان بسیج کردند.
سیل های اخیر: در سالهای اخیر نیز ایران با مشکلات ناشی از سیل های گسترده روبه رو بوده است. در این شرایط نیز، اقوام و گروههای مختلف ایرانی در استانهای مختلف به کمک یکدیگر شتافته اند. مردم مناطق مختلف کشور با تمام توان به کمک سیل زدگان رفتند و از امکانات خود برای بازسازی مناطق لطمه دیده استفاده کردند.
پاسخ به بحران های اقتصادی و اجتماعی: در مواقعی که کشور با بحران های اقتصادی و اجتماعی مواجه بوده؛ همبستگی مردم ایران از همه اقوام و ادیان در پشتیبانی از یکدیگر و همکاری برای عبور از این مشکلات و مقاطع حساس، نمایان بوده است. بحران های اقتصادی مانند تورم، بیکاری و تحریم های بین المللی می تواند به چالش های اجتماعی منجر شود، اما در تمامی این دوران ها مردم ایران با وحدت و همبستگی، از یکدیگر حمایت کرده و در کنار هم به مقابله با مشکلات پرداخته اند. در طول سالهای تحریم های شدید اقتصادی، اقوام مختلف ایران با بوجودآوردن شبکه های حمایتی، همکاری در بازارهای محلی و استفاده از ظرفیتهای داخلی، به یکدیگر کمک کرده اند تا کمبودها و مشکلات اقتصادی را کاهش دهند.
حمایت قانونی جمهوری اسلامی ایران از اقلیّت ها
جمهوری اسلامی ایران باتوجه به قانون اساسی و دیگر مقررات قانونی، موفقیت هایی در حوزه ی حقوق اقلیت ها خصوصاً در بُعد مذهبی و قومی داشته است. در این راستا، می توان به مواد قانونی خاص که حقوق این اقلیت ها را تضمین می کنند، اشاره نمود.
۱. ماده ۱۳ قانون اساسی: قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران به صراحت اقلیت های مذهبی را به رسمیت شناخته است. طبق ماده ۱۳، یهودیان، مسیحیان و زرتشتیان به عنوان اقلیت های مذهبی رسمی در ایران شناخته شده اند. این قانون به این اقلیت ها این حق را می دهد که نمایندگان خودرا در مجلس شورای اسلامی انتخاب کنند. این اقدام و این ماده قانونی یکی از مهم ترین فاکتورهای مشارکت سیاسی اقلیت ها در کشور است که در قالب قانون اساسی تضمین شده است.
۲. ماده ۱۴ قانون اساسی: این ماده از قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران برمبنای اصول انسانی و موازین شرعی، حقوق اقلیت ها را محترم می شمارد و تاکید می کند که اقلیت های مذهبی باید بطور برابر با سایر شهروندان رفتار شوند. این ماده یک زمینه ی قانونی برای پشتیبانی از حقوق انسانی اقلیت ها فراهم می آورد و به دولت تکلیف می کند که با اقلیت ها برخورد عادلانه ای داشته باشد.
۳. ماده ۱۵ قانون اساسی: در مورد حقوق اقلیت های قومی، ماده ۱۵ قانون اساسی اشاره دارد به این که، در مناطق مختلف کشور، زبان های اقوام مختلف باید در مدارس تدریس شوند. این ماده از حقوق فرهنگی اقلیت ها خصوصاً کردها، بلوچ ها و آذری ها حمایت می کند و بر اهمیت حفظ زبان و فرهنگ بومی تاکید دارد. این اقدام قانونی، گامی مهم در راستای احترام به حفظ و تقویت هویت قومی و فرهنگی در ایران است.
۴. ماده ۶۴ قانون اساسی: این ماده به اقلیت های مذهبی اجازه می دهد تا نمایندگان خودرا به مجلس بفرستند و در پروسه تصمیم گیری های سیاسی و قانونی کشور مشارکت کنند. حضور این نمایندگان در مجلس نشان دهنده ی احقاق حقوق اقلیت های مذهبی در ارکان حکومتی است.
۵. قانون پشتیبانی از حقوق اقلیت ها: علاوه بر قانون اساسی، جمهوری اسلامی ایران برخی قوانین دیگر نیز برای پشتیبانی از اقلیت ها تصویب کرده است. همچون ی این قوانین، می توان به قوانین مربوط به اشتغال و آموزش اقلیت ها اشاره نمود. این قوانین در بعضی موارد، شامل ارائه ی تسهیلات اقتصادی و فرهنگی به اقلیت ها می شود و اهتمام دارد شکاف های اجتماعی و اقتصادی میان اقلیت ها و اکثریت جامعه را کم کند.
۶. قانون اساسی و حقوق اقلیت ها در نهادهای دولتی: در حوزه ی اقلیت های قومی نیز، برمبنای مقررات قانونی جمهوری اسلامی ایران، در بعضی نهادهای دولتی برای اقلیت ها سهمیه ها و نمایندگی هایی درنظر گرفته شده است که شامل فرصت های شغلی و حق آموزش به زبان مادری است.
در نهایت، باتوجه به مواد مختلف قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، این کشور موفق شده است که برخی حقوق اساسی اقلیت ها را در قالب قوانین رسمی و دولتی به رسمیت بشناسد و در راستای تحقق آنها، اقدامات قانونی و اجرائی انجام دهد. این مبانی قانونی که در مواد ۱۳، ۱۴، ۱۵ و دیگر مواد قانون اساسی وجود دارد، نه فقط حقوق اقلیت ها را ضمانت می کند بلکه به آنها این امکان را می دهد که در فرآیندهای اجتماعی، سیاسی و فرهنگی کشور مشارکت داشته باشند.
نماینده سابق کلیمیان ایران در مجلس: «شرایط زندگی یهودیان در ایران بهتر از اروپا است»
«سیامک مره صدق» نماینده سابق کلیمیان ایران در مجلس شورای اسلامی در گفت و گو با “دویچه وله” آلمان، اظهار داشت: «در مجموع، شرایط یهودیان در ایران همیشه بهتر از اروپا بوده است. در تاریخ کشور ما، هیچ گاه همه‌ی ایرانیان مذهب، نژاد یا زبان واحدی نداشتند، بنابر این درجه‌ی بالایی از تعامل (با مذاهب دیگر) در ایران وجود دارد. یهودیان به عنوان یک اقلیت در این جا به رسمیت شناخته شده اند، بنابر این می توانیم آزادانه امور مذهبی مان را انجام دهیم، ما بالاتر از ۲۰ کنیسه فعّال در تهران و دست کم ۵ کشتارگاه حلال داریم.»
وی ادامه داد: یهودیان و مسلمانان با وجود همه‌ی اختلافات مذهبی، به همدیگر احترام می گذارند. جامعه‌ی یهودیان و دیگر گروههای مذهبی در ایران از یکدیگر جدا نیستند و یهودیان روابطی اقتصادی با مسلمانان دارند.»
مره صدق که مدیریت کمیته‌ی یهودیان تهران و “بیمارستان دکتر سپیر” در تهران را بر عهده دارد، ضمن تاکید بر اینکه نزدیک ترین دوستانش، مسلمان هستند، افزود: «بیمارستانی که در آن کار می کنم، بیمارستان یهودیان است، اما بالاتر از ۹۵ درصد کارکنان و بیمارانش مسلمان هستند.»
نماینده ی سابق کلیمیان ایران در مجلس شورای اسلامی، در بخش دیگری از صحبت هایش، به خردسالان یهودی اشاره و اظهار داشت: «آن ها به مدارس دولتی ایرانی می روند و اگر بخواهند مناسک مذهبی را بجای آورند، اجازه دارند روزهای شنبه تعطیل باشند.
سیامک مره صدق، یهودیت و صهیونیسم را دو مقوله‌ی جدا از هم خواند و اشاره کرد: «شمار زیادی از یهودیان مخالف و منتقد رفتار رژیم و ارتش اسرائیل هستند. تجاوز به دیگر کشورها و کشتار مردم بی گناه، ارتباطی با آموزه های موسی(ع) ندارد. شایان ذکر است اکنون حدود ۹ هزار یهودی در ایران زندگی می کنند.»
با توجه به مطالب فوق، وحدت ادیان الهی و اقوام سنتی در ایران، به عنوان یکی از خاصیت های برجسته ی اجتماعی و فرهنگی این کشور، همیشه نقش مهمّی در پیشبرد همبستگی ملی و انسجام اجتماعی ایفا کرده است. این همزیستی مسالمت آمیز میان اقوام و ادیان مختلف ایران، نه فقط در تاریخ این سرزمین مستحکم تر بوده، بلکه در دوران معاصر نیز با کوشش های مستمر در امتداد تقویت حقوق اقلیت ها و احترام به تنوع فرهنگی و مذهبی، به یکی از الگوهای موفق همزیستی مسالمت آمیز در جهان تبدیل گشته است. باتوجه به اهمیت این موضوع، می توان نتیجه گرفت که، ایران با تاکید بر اصول انسانی و دینی مشترک و با درنظر گرفتن احترام به حقوق تمامی اقوام و پیروان ادیان مختلف، همچنان به عنوان الگویی در حوزه وحدت و همبستگی ملی در دنیا جاوید و باقی خواهد ماند.