از قهوه خانه های صفوی تا كافه های امروزی قهوه چگونه فرهنگ ایرانی را تحت تاثیر قرار داد؟

صد کادو: امروز درباره ی قهوه صحبت می کنیم؛ یک دانه غیربومی کشورمان که از حدود سه قرن قبل با شکل دادن یک نهاد اجتماعیِ برگرفته از نام خود با عنوان «قهوه خانه» موجب ایجاد یک فرهنگِ خاص شد؛ فرهنگی که کنشگری اجتماعی – سیاسی را به قسمتی از جامعه آموخت، مردم را با شاهنامه آشنا کرد و حتی در مقاطعی به انقلاب ها کمک کرد! نهادی که البته اینروزها از آن چه که قبلا بود فاصله قابل توجهی گرفته و جای خودرا به کافه هایی داده است که محلی برای «گفت وگوی تنهایی» و یا فقط جایی برای برگزاری یک قرار کاری شده اند.
به گزارش صد کادو به نقل از ایسنا، قهوه خانه در ایران یک نهاد وارداتی است که به مرور فرهنگ و آداب و رسوم ایرانی بر آن غالب شده و به شکلِ ایرانیزه شده شروع به کار کرده است. سابقه تشکیل قهوه خانه در ایران، به دوران صفویه و زمانی برمی گردد که دو برادر آلمانی که برای آموزش نظامی به ایران آمده بودند، قهوه خانه ای دایر کردند و در آن قهوه فروختند. در واقع نخستین قهوه خانه ایران در پایتخت صفویان یعنی قزوین شروع به کار کرد و به خاطر توجه فراوان شاه عباس اول به این نهادِ نوظهورِ اجتماعی ایران، قهوه خانه ها به سرعت رونق گرفتند.
قهوه خانه ها که حالا به یک نهاد اجتماعی تبدیل گشته بودند تا مردم (بر اساس نوع تعاملات جامعه، عمدتا مردان) بعد از ساعتی کار و فعالیت آنجا کنار یکدیگر بنشینند، استراحت کنند و به بحث و تعامل بپردازند، به مرور به یک نهاد فرهنگی هم تبدیل شدند درصورتیکه محلی برای رفت وآمد شاعران و نویسندگان شدند تا آنها هم در این مکان اشعار و نوشته های خویش را برای حاضرین بخوانند.
با وجود این که در آغاز شکلگیریِ قهوه خانه ها عمدتا افراد برخوردار، با تمکن مالی مشخص و یا حتی درباریان به این مکان رفت و آمد داشتند، اما به تدریج مردم عادی هم قهوه خانه را برای گذراندنِ اوقات فراغت خود انتخاب کردند. البته پس از ورود چای به ایران، دو مرکز تجمع برای تفریح، وقت گذرانی، خوردن و نوشیدن به وجود آمد که یکی قهوه خانه و دیگری چایخانه بود و این موضوع سبب شد اعیان و اشراف مشتری چایخانه ها شده و قهوه خانه به پاتوق اقشار متوسط جامعه تبدیل گردد.

با سقوط سلسله صفویه و اتفاقات اجتماعی بعد از آن قهوه خانه ها حدودا از رونق افتادند تا این که با روی کار آمدن قاجارها قهوه خانه ها باردیگر بعنوان یک پایگاه اجتماعی محل رفت و آمد مردم شدند، با این تفاوت که دیگر چای خانه و قهوه خانه از یکدیگر تفکیک نمی شدند چونکه از اواخر سلطنت ناصرالدین شاه با کِشت چای در شمال ایران، چای دیگر یک کالای وارداتیِ گران قیمت که مخصوص اشراف باشد محسوب نمی شد و تا حد زیادی، جای قهوه را در قهوه خانه ها گرفت و استعمال قلیان در کنار چای هم به رسم دیگر قهوه خانه ها تبدیل شد. در واقع از این دوران به بعد رفته رفته سرو قهوه در قهوه خانه، بعنوان جایی که نام خویش را هم از این ماده وام گرفته بود، کمرنگ شد، اما همچنان در بین مردم با این نام شناخته می شد.
قهوه خانه علاوه بر این که مکانی برای گذراندن اوقات فراغت بود، به مرور به محلی تبدیل شد که افراد در آن به گفتگو می پرداختند، مشکلات کسب و کار خویش را مطرح می کردند و از جدید ترین اخبار آگاه می شدند؛ موضوعی که سبب شد تا در بعضی برهه های زمانی همچون مشروطه، قهوه خانه علاوه بر یک نهاد فرهنگی – اجتماعی به یک نهاد سیاسی هم تبدیل گردد.
از طرفی قهوه خانه ها بار بخش مهمی از انتقال فرهنگ و هنر به مردم را به واسطه نمایش نقاشی قهوه خانه ای، نقالی و شاهنامه خوانی به دوش می کشیدند و بخش قابل توجهی از مشتریان قهوه خانه ها که سواد و دانش زیادی نداشتند از زبان نقالان با تاریخ و ادبیات حماسی ایران و تاریخ تشیع و واقعه کربلا آشنا می شدند.
نقاشی قهوه خانه ای؛ داستان «رستم و سهراب» اثر «منصور وفایی»