۴ دهه برنامه سازی محرم در تلویزیون چگونه گذشت؟

به گزارش صد کادو، بیشتر از ۴۰ سال برنامه سازی مذهبی برای ایام محرم در تلویزیون، مسیرهای گوناگونی را برای جلب نظر مخاطب آزموده که بعضی موفق بوده و برخی دیگر به اندازه کافی توان جذب بیننده را نداشته است.
به گزارش صد کادو به نقل از ایسنا، ماه محرم و عزای سیدالشهدا(ع) بر همه چیز اثر می گذارد و رسانه نیز از این وضعیت مستثنی نیست. همه رسانه های کشور در این ماه به انتشار محتوای مرتبط اقدام می کنند و صداوسیما نیز از این قاعده مستثنی نیست. سازمان صداوسیما در بیش از چهار دهه حیات خود، در ادوار مختلف به اشکال مختلفی به برنامه سازی محرمی پرداخته و می پردازد.
دهه ۷۰: غلبه دیرپای سخنرانی های مذهبی
در دهه های ۶۰ و ۷۰ که برنامه سازی تلویزیونی ساده تر از امروز بود، صداوسیما رقبای کمتری داشت و حتی تعداد شبکه های سیما نیز بسیار کمتر از امروز بود؛ برنامه سازی ویژه ماه محرم نیز با فرم های ساده تری انجام می شد. عموم برنامه های ویژه این ماه به سخنرانی خلاصه می شد که گاه تصویربرداری از منبر با حضور جمعیت و گاه سخنرانی برای دوربین بود.
بااینکه در این دوره، برنامه های ترکیبی به عنوان جُنگ عاشورا، مجموعه مستندهای گزارشی، مینی سریال های کم هزینه تله تئاتری و برنامه های ادبی و فرهنگی نیز در جدول پخش ویژه برنامه های محرمی قرار می گرفتند، اما از نظر زمان برنامه و ادامه پخش آن، غلبه با انواع سخنرانی های مذهبی بود.
آیت الله جوادی آملی همچون چهره های ثابت سخنرانی های مذهبی در روزهای محرم سالهای دهه ۷۰ به شمار می آید که درباب موضوعات مختلف در رابطه با نهضت عاشورا مثل فلسفه این قیام، سخن می گفت.
سخنرانی های مذهبی هنوز هم خالص ترین فرم ارائه محتوای دینی برای مخاطب بشمار می رود. برنامه هایی که در آن زمان به دلایل متعددی همچون فقدان رقیب، پربیننده بود، اما بعدها با رواج فرم های پیچیده تر و حضور رقبای تماشایی تر، جذابیت خودرا برای مخاطب از دست داد و به تدریج کمتر از گذشته در جدول پخش شبکه های سیما قرار گرفت تا دیگر انواع برنامه های تلویزیونی مذهبی فرصت رخ نمایی برای بینندگان را پیدا کنند.

دهه ۸۰: موج سریال های نمایشی محرم
از نظر برنامه سازی عاشورایی، دهه ۸۰ را می توان دهه سریال سازی نامید. در شرایطی که در دهه های ۶۰ و ۷۰ مجموعه های تلویزیونی کم شمار، پراکنده و به ندرت ماندگاری درباره ی موضوعات عاشورایی یا در رابطه با عزاداری محرم تولید شده بود، از شروع دهه ۸۰ این دست آثار حضور پررنگی در ماه های محرم هر سال داشتند و تعدادی از آنها به یادماندنی از آب درآمدند.
طلیعه سریال های محرمی دهه ۸۰، «شب دهم» ساخته حسن فتحی بود که در همزمانی محرم و نوروز سال ۸۱، روی آنتن شبکه یک سیما رفت و به اثری پربیننده، مهم و جریان ساز در تاریخ تلویزیون تبدیل شد. فتحی در این اثر قصه ای عاشقانه را با فضای محرم و تعزیه خوانی ترکیب کرد و به نتیجه ای فوق العاده دست یافت که در سالهای بعد، بیش از ۱۰ سریال از آن الگوبرداری کردند.
در نیمه نخست دهه ۸۰ چند سریال تلویزیونی هم آغاز شد که به شکل مستقیم، وقایع سال ۶۱ هجری قمری همچون عاشورا را نمایش می داد. بدون تردید بالاترین مورد از این دست «مختارنامه» است که در تاریخ سریال سازی در کشورمان، جایگاه ویژه ای دارد. جز این سریال جاویدان داوود میرباقری، آثار دیگری چون «معصومیت از دست رفته» و «طفلان مسلم» نیز روی آنتن رفت. سریال «ثارالله» نیز بود که در همان مراحل نخست تصویربرداری، متوقف گردید و به عاقبت نرسید.
با اینحال در این دوره، غلبه بر آثاری بود که به شکل غیرمستقیم، به محرم و مفاهیم عاشورایی می پرداختند؛ سریال هایی مثل «سفر سبز»، «پریدخت» و «وفا» که در عین محرمی بودن، هزینه های سرسام آور سریال های مربوط به صدر اسلام را نداشتند و با سرعت بیشتری به تولید و پخش می رسیدند. در مقابل، سریال های پرهزینه ای با بازسازی مستقیم وقایع عاشورا نظیر «مختارنامه» دیگر به کلی از دستور کار سیما خارج شد و تا «عشق کوفی» که امسال روی آنتن رفت، به ندرت اثری به این شکل از قاب تلویزیون پخش گردید.

دهه ۹۰: عصر میزگردها و گفت وگومحورها
در این دوره که از سالهای نخست دهه ۹۰ شروع شد، روند سریال سازی با پرداخت غیرمستقیم به عاشورا ادامه یافت، اما کیفیت آثار با نزول مواجه گردید و بجای آثار پرمخاطبی که ذکر آن آمد، مجموعه هایی چون «هاتف»، «شب آخر»، «در کنار پروانه ها» و «بوم و بانو» به تولید رسیدند که به رغم ارزش های محتوایی، دیگر نتوانستند مانند بعضی سریال های محرمی دهه ۸۰ موج بیافرینند.
در کنار این دست سریال ها که طبعا به سبب ماهیت نمایشی، تولیدی بسیار گرانقیمت دارند، تلویزیون به سمت برنامه های گفت وگومحور و دارای میزگرد رفت که با حضور مجری و اغلب یک مهمان، مفاهیم در رابطه با عاشورا را بازخوانی می کردند. در این برنامه ها گاه از مقاتل مشهور به شکل روضه سخن به میان می آمد، گاه شبهات مربوط به قیام امام حسین(ع) پاسخ داده می شد و گاه به شکل تحلیلی، ماجراهای سال ۶۱ هجری روایت می شد.
این قبیل برنامه ها تولیدی آسان تر و سریع تر داشتند و از نظر هزینه قابل قیاس با سریال های نمایشی نبودند. بدین سان و در شرایطی که برنامه سازی و سریال سازی گران تر از گذشته شده بود و رسانه ملی با مشکلات مالی دست وپنجه نرم می کرد، برنامه گفت وگومحور قالب اصلی برنامه سازی محرمی سیما شد. در عین حال با استقبال کمتر مخاطبان از اینگونه محصولات، به نظر می رسید چاره ای جز در انداختن طرحی نو وجود ندارد.
جالب آن که یکی از با اهمیت ترین این عناوین، برنامه ای بود که در اواخر دهه ۸۰ (دوره قبل برنامه سازی محرمی) روی آنتن رفت. مجموعه برنامه «هنگام درنگ» که با حضور محمدحسین رجبی دوانی به عنوان میهمان ثابت و چند میهمان مقطعی، جمعه شب ها بعد از پخش اول سریال «مختارنامه» در کنداکتور شبکه یک سیما قرار داشت و به تحلیل وقایع عاشورا و اتفاقات رخ داده در جریان قیام مختار ثقفی می پرداخت.
برنامه هایی با این فرم تولید، در سالهای اخیر فراوان اند و اغلب به شکل زنده و مستقیم، از استودیو به پخش می رسند. در سالهای اخیر همین طور به تدریج شمار عناوین گفت وگومحور دینی که در اماکن مقدس جلو دوربین می روند بیش از گذشته شده است. در این قبیل برنامه ها، مجری و میهمان پشت به گنبد می نشینند و درباره ی معارف اهل بیت(ع) سخن می گویند. این موارد البته مختص ماه محرم نیست و در دیگر ایام سال نیز روی آنتن دیده می شوند.
«در آستان خورشید» محصول شبکه سه سیما که طی سال ها با مجریان و میهمانان گوناگونی روی آنتن رفته، همچون عناوین قدیمی و باسابقه در این دسته برنامه هاست. «کوی محبت» شبکه ۲، «رو به راه» شبکه قرآن و «سدره» شبکه ۵ همچون دیگر برنامه های گفت وگومحور معارفی و مناسبتی شبکه های سیماست.

۱۴۰۰ و ۱۴۰۱: کلیشه شکنی و ورود قالب های نو
برنامه سازی محرمی سیما در سالهای اخیر به تدریج به سمت ایده های خلاقانه و متنوع حرکت می کند. «با حسین حرف بزن» که البته برای حدود یک دهه است روی آنتن تلویزیون می رود و امسال عوامل آن تغییر نمود، به عنوان طلیعه این ایده های تازه شناخته می شود. برنامه ای که از حضور چهره های شناخته شده عرصه های مختلف سیاست، فرهنگ، ورزش، اجتماع و… بهره می برد و سخنان آنها را خطاب به امام حسین(ع) پیش چشم مخاطب می گذارد.
از محرم سال قبل همین طور «حسینیه معلی» پا به جدول پخش شبکه سه سیما گذاشت تا در موج استقبال از مسابقه استعدادیابی «عصر جدید» این شبکه، نسخه ای مشابه و البته با تغییرات از این برنامه را در قالب برنامه ای محرمی فاقد رقابت، پخش کند. «معلی» (حسینیه معلی) شباهت قابل توجهی به یک برنامه تلویزیونی عراقی دارد که در سالهای اخیر پخش شده است. «محفل» ویژه برنامه ماه رمضان امسال شبکه سه نیز که از نظر فرم ساخت، شباهت هایی به «حسینیه معلی» دارد، در دسته همین برنامه ها قرار می گیرد.
به شکل جالب توجهی بعد از سال ها محدود شدن برنامه های مذهبی به گفت وگوها و میزگردها، ساختارهای متفاوت برنامه سازی مذهبی با استقبال مخاطبان و اهالی فرهنگ مواجه می شود. برنامه هایی که با اعطای رنگ و لعاب جدیدی به محتوای مذهبی تلویزیونی و همین طور توجه به ساختارهای جدید برنامه سازی، در پی جذب مخاطب هستند.

منبع: صد کادو