ملاصالحی با صد كادو مطرح كرد؛ باده نظم های نو در جام و کام هویت های نو

صد کادو: نظم های نو هویت های نو را دامن زده اند و پدید آورده اند. هر طرح نوی که در تاریخ درانداخته می شد، صورت تازه ای به زندگی و فرهنگ ما می داد.

خبرگزاری مهر، گروه فرهنگ و ادب: حکمت اله ملاصالحی، از متفکران معاصر، عضو هیأت علمی دانشگاه تهران، عضو هیأت امنای بنیاد ایرانشناسی و از نظریه پردازان دو حوزه «فلسفه باستان شناسی» و «باستان شناسی دین در ایران» بحثی را درباره ی مسئله هویت در عصر جدید در اختیار مهر قرار داده است.
ملاصالحی صاحب کتاب هایی چون «انسان تاریخی و تاریخ متعالی: تاملاتی در تاریخ مندی انسان»، «انسان، فرهنگ و سنت»، «درآمدی بر معرفت شناسی باستان شناسی»، «باستان شناسی دین: با فانوس نظر در جست وجوی آئین های گمشده»، «جلوه های کهن هنر آئینی»، «جستاری در فرهنگ، پدیده موزه و باستان شناسی» و «باستان شناسی در صافی جستارهای فلسفی» است.
مشروح این مطلب در ادامه می آید:
تاریخ، آوردگاه برآمدن و بدر شدن پی به پی نظم های کهنه و نو و بر صحنه درآمدن و از صحنه و پرده بازی بدر شدن بازیگران پیشین و پسین است. نظم های نو، طرح های نو در تاریخ، تهاجمی درانداخته شده اند. افق های تازه در تاریخ، تهاجمی افتتاح شده اند. امکانات و دستاوردهای تازه را به همراه داشته اند. تهاجمی، سرزمین های بکر و ناشناخته جدید را کشف و تسخیر کرده اند. البته نه همیشه با تیغ و تیر و شمشیر لیکن علی الاغلب این چنین. سُنبه ایمان و اندیشه و ارزش های نو هرگاه و هرجا که پرقوّت تر و پرقدرت تر بوده است و دست و دامن مهاجمان از امکانات مؤثرتر و کارآمدتر و پرتر، جغرافیای تسخیرها گسترده تر و عرصه و پهنه آوردگاه ها نیز فراخ تر بوده است.
مختصات ارض زلزله خیر تاریخ، فرهنگ، جامعه و جهان بشری ما
این چنین «باده های نو در تاریخ پی به پی جام های کهن را شکسته اند.» جام های کهنی که می شکسته اند و باده های کهنی که بر زمین تاریخ فرو می ریخته اند و باده های نو در جام ها و کام ها و جان های نو ریخته می شده اند. چنین است ارض زلزله خیز تاریخ، فرهنگ، جامعه و جهان بشری ما. زلزله خیزتر از ارض طبیعت و جغرافیای طبیعی. و این چنین هر نظم و افتتاح و افق تازه ای در تاریخ روی آوار ساختارهای کهن پیشین، روی آوار جام های شکسته و باده های ریخته میراث کهن و پیشین بنیاد پذیرفته است. و این چنین از پی هر گسستی، پیوستی نو شروع و افتتاح شده است و پیوندی نو برقرار شده است. به تعبیر دینی، عهدی نو درانداخته شده است و عصری نو در تاریخ افتتاح شده و افق گشوده است. و این چنین پیوستگی زیستوار تاریخ بشر برغم گسست های پی به پی استمرار یافته است و از خطر انقطاع و انقراض جان به سلامت بدر برده است.
نظم های نو هویت های نو را دامن زده اند و پدید آورده اند. هر طرح نوی که در تاریخ درانداخته می شده است و هر افتتاح تازه ای که اتفاق می افتاده است و هر افق نوی که در تاریخ گشوده می شده است؛ شکل تازه ای، صورت تازه ای، چهره تازه ای به فرهنگ و زندگی ما می داده است؛ باده های نو را در جام و کام روان و رفتار ما در ذوق و ذائقه زیباشناسی ما در نسبت و نگاه ما در آگاهی و فهم ما از هستی و چیستی انسان بودن خویش از معنای مرگ و زندگی و راستی و ناراستی عالمی که در آن زیسته ایم از معنای شر و نیروهای شرور، از معنای رنج هایی که چشیده و کشیده و برده ایم و در یک کلام از معنا و معرفت و غایت بودن و نبودن ما در جهان، ریخته اند.
نظم های نو هویت های نو را دامن زده اند و پدید آورده اند. هر طرح نوی که در تاریخ درانداخته می شده است و هر افتتاح تازه ای که اتفاق می افتاده است و هر افق نوی که در تاریخ گشوده می شده است شکل تازه ای به فرهنگ و زندگی ما می داده است دوره ی جدید نیز این چنین در قاره غربی و در منطقه های غربی تاریخ، فرهنگ، جامعه و جهان بشری ما پرقّوت و قدرت و با دست و دامنی پر از امکانات جدید پر از جام های نو و باده های تازه، تهاجمی راه اندازی شد و افق گشود. نخست در خاستگاهش جام های کهن را شکست و باده کهن را بر ارض تاریخ فروریخت و سپس باده ارزش ها و اندیشه ها و نظم های نو را در جام و کام تاریخ و فرهنگ و زندگی نوی که تهاجمی و پرقوّت و قدرت روی سیاره ما در مقیاسی سیاره ای به حرکت درآمده بود و افتتاح می شد و افق می گشود؛ ریخت. نظم های نوی که از همان سده هایی که بعداً به سده های رنسانس یا زایش باردیگر تعبیر شد، سرانجام سر از تحولات عظیم و نظم های نوین سیاسی و اجتماعی و حقوقی و فکری و فرهنگی و مدنی و معنوی و علمی و فنی سده های هجده و نوزده برکشید؛ لشکری از اصحاب فکر و فلسفه و مورخان بزرگ و فیلسوفان تاریخ و علم و شعر و ادب و حقوق و هنر و سیاست و دیانت و معنویت و طراحان ارزش ها و فکرها و علم های جدید و کاشفان و مخترعان ابزارهای علمی و فنی و نوآوران امکانات و دستاوردهای جدید را با خود داشت و هرجا که گام می نهاد؛ با دست و دامنی پر از نظم های نو و امکانات نو و دستاوردهای بدیع گام می نهاد و جهانی را مسحور دستاوردهای خود می کرد؛ به عصر روشنگری متصف و شهره آفاق شد.
متفکران و مورخان و حقوق دانان و عالمان اجتماع علی الاخصوص «اصحاب دایرة المعارف فرانسه» که در آن فیلسوفان و مورخان و اندیشمندان و ادیبان و حقوق دانان جامع الاطرافی چونان «ولتر» و «منتسکیو» و «ژان ژاک روسو» و در رأسشان «دنی دیدرو» بود همه، انسان های جامع الاطراف بودند و در همین سده های منقلب و متحول در فرانسه و در دیگر جوامع اروپای غربی موفق شده بودند عقل و علم و اخلاق و ایمان را از یوغ الهیات مسیحیت کلیسایی آزاد کنند و مصمم تر و شتابان تر از پیش نظم های جدید مورد نظر خودرا در تاریخ دراندازند. جامعه و جهان امت واحده مسیحی جایش را به دولت – ملت های جدید می داد که هر کدام در قالب نظم جدید، به دنبال هویت سازی های مدنی و معنوی و تاریخی و فرهنگی و سیاسی و حقوقی خود در تاریخ و ارض تاریخ و پیشینیه تاریخی و عقبه فرهنگی خود بودند.
نظام های سیاسی نوین و نوبنیادی که دیگر نه چشم به آسمان دوخته بود و نه در آینه عالم غیب و قدس خودرا می دید و نه زیر پرچم امت واحده مسیحیت کلیسایی پاپ های اعظم اقتدار خودرا می جست و می یافت. آن زورآزمایی ها و دست و پنجه فشردن های ستبر و سنگینِ هماوردان فکری و فلسفی و تاریخی با مشعلداران ایمان و سنّت کلیسای مسیحیت غربی سده های رنسانس که در سده های هفده به اوج رسیده بود و در رأسشان چهره های بنامی چونان «دکارت» و «مالبرانژ» و «اسپینوزا» و «لایبنیتس» و چهره های نامدار و شاخص بسیار دیگر در سپهر فکر و فلسفه و فرهنگ و علم و ادب و دیانت و معنویت هنر و اخلاق و حقوق بودند؛ در فرجام و سرانجام در سده هجده به عقل و علم و اخلاق و حقوق و سیاست و نظام های سیاسی و ارزشی و مدنی و معنوی و در یک کلام به تمدنی وانهاد که آزاد از قیمومیت کلیسا بود و بغایت سکولار و دنیوی و دنیاگستر و دنیاگیر. روایت «کاسیرر» را از آن سده های منقلب و متحول و دوران ساز در کتاب «فلسفه ی روشنگری» اش ببینید: «…در اندیشه سده هجدهم گرانیگاه عقلی، تغییر مکان می دهد. قلمروهای مختلف شناخت – علم طبیعی، تاریخ، حقوق، سیاست و هنر- به تدریج از زیر سلطه و قیمومت متافیزیک و الهیات سنّتی آزاد می شوند. آنها دیگر برای توجیه و مشروعیت خود به مفهوم خدا دست نمی یازند. حالا علوم مختلف هر یک برمبنای فرم خود، مفهوم خدا را تعیین می کنند. روابط میان مفهوم خدا و مفاهیم حقیقت، اخلاق و حقوق به هیچ وجه کنار گذاشته نمی شوند، ولی جهت آنها تغییر می کند… الهیات سده هجدهم دیگر معیارهای سنجش تعیین نمی کرد، بلکه به معیارهای اساسی معینی که از منبعی دیگر ناشی می شدند تسلیم شد…» [۱]
از آوردگاه های نفسگیر و سخت و سنگینِ تاریخ و فرهنگ و فکر و فلسفه و دانش و دانایی و سیاست آن سده های منقلب و متحول و ملتهب قاره و جغرافیای غربی تاریخ بشری ما، سرانجام تمدنی برآمد و بنیاد پذیرفت و بر صحنه آمد که گام به گام و مرحله به مرحله جغرافیایش پرچین شکن تر و پیچیده تر و پیچیده تر و پیکرش فربه تر و فربه تر، ستون فقراتش جسیم تر و جسیم تر و سنگین تر و سنگین تر شد و افزون خواهی هایش سهمگین تر و سهمگین تر. تمدنی که از پیچیده و پرچین شکن و زمینی و زمین گیر و جهانی ترین همه تمدن ها در تاریخ، فرهنگ، جامعه و جهان بشریست که تجربه می نماییم و از سر می گذرانیم. در این وصف و ادعا اغراقی در بین نیست. مصادیق و شواهد عینی بسیار، مهر تائید و انگشت تاکید بر آن می نهند.
انگشت تاکید و مهر تائید بر تمدن عصری بغایت پیچیده دلهره آور و از پیچیده ترین روزگاران در تاریخ. تمدنی که تنها پیچیده ترین نیست جهانی ترین هم است که در تاریخ تجربه می نماییم و از سر می گذرانیم. پیچیده نه از این یا آن جهت. پیچیده نه از این یا آن نظر بلکه پیچیده از هر جهت و از هر نظر. انسان روزگار جدید با پیچیدگی آن خو گرفته است و احساس همبودی می کند. پیچیده عمل می کند. «عیسی بن مریم» رسیدن به ملکوت را در ولادت باردیگر خلوص و سادگی و بی آلایشی و عریانی کودکان می دید و بشارت می داد. در قرآن منافقان سادگیِ بی آلایش پیامبر را به سخره می گرفتند. پیامبر از نیکویی و خیری که در سادگی و خلوص و بی آلایشی اش برای آنها بود سخن می اظهار داشت:
«وَ مِنْهُمُ الَّذِینَ یُؤْذُونَ النَّبِیَّ وَ یَقُولُونَ هُوَ أُذُنٌ قُلْ أُذُنُ خَیْرٍ لَکُمْ یُؤْمِنُ بِاللَّهِ و َیُؤْمِنُ لِلْمُؤْمِنِینَ وَ رَحْمَةٌ لِلَّذِینَ آمَنُوا مِنْکُمْ وَ الَّذِینَ یُؤْذُونَ رَسُولَ اللَّهِ لَهُمْ عَذَابٌ أَلِیمٌ: و از ایشان کسانی هستند که پیامبر را آزار می دهند و می گویند: او زودباور است. بگو: گوش خوبی برای شماست، به خدا ایمان دارد و [سخن ] مؤمنان را باور می کند و برای کسانی از شما که ایمان آورده اند رحمتی است و کسانی که پیامبر خدا را آزار می رسانند، عذابی پر درد [در پیش ] خواهند داشت.» [۲]
سادگی و بی آلایشی و یک رنگ بودن نیکوست. آن سادگی و بی آلایشی و خلوص پیامبرانه کجا! و جهان فوق پیچیده ماکیاولستی و به طرز اغراق آمیز متمدن کجا! کم نیستند انسان هایی که در روزگار ما حتی از تناسب هندسی و سادگی اندامشان می گریزند؛ می کوشند با انواع و اطوار خال کوبی های عجیب و نشانه گذاری های نازیبا آنرا پیچیده کنند. تیره و پیچیده به تماشایش بگذارند. ذائقه و «رفتارهای تتلوئی» ممکنست مورد ویژه در جامعه ما در نظر آید لیکن در جامعه و جهان روزگار ما مورد ویژه نیست. فرهنگ جاری و مورد پسند بخش مهمی از جمعیت های جوان سال روزگار ماست. و یکی از صدها مصادیق و مظاهر ذائقه «زیباشناختی زشتی» [۳]؛ البته زشتی بماهو زشتی که بر روان رفتار بخش مهمی از جمعیت های سیاره ما سروری می کند. در فضاهای مسکونی و خانه های خیلی از شهروندان روزگار ما آنقدر اثاثیه و خِرت و پرت روی هم تلنبار شده است که انسان گرفتار سرگیجه می شود. فضای ذهن خیلی از ما نیز چنین است. در بین هنرمندان روزگار ما کم نیستند هنرمندانی که هم به مدد دانش نظری و هم به کمک و به خدمت گرفتن ابزارها و مهارت ها و ممارست های عملی، هنرمندانه خرت و پرت های تلنبار شده در فضای ذهن آشوبناک خودرا بیرون کشیده و دست به خلق آثار بی بدیل می زنند. آموزگاران فلسفه و تاریخ هنر و زیباشناسی روزگار مدرن نیز دست و دامنشان پر از چنین آثار و منابع هنریست برای تعلیم هنرمندان جدید و عرضه شأن به بازار کار.
اینها صورتی و مصداقی از صور و مصادیق هویت جویی و هویت خواهی و هویت سازی های فردانی انسان روزگار ماست که مورد و موضوع بحث ما نیست و طومارش بس قطور است و در حیطه نوشتار فشرده و کوتاه حالا این قلم درنمی گنجد.
جوامع نو، هویت های نو
هویت سازی به مفهوم سیاسی و تاریخی و فرهنگی و سرزمینی آن در دنیای سکولار مدرن زیر سقف مدرنیت و ارزش های مدرنیته مدنظر است و مورد بحث. البته بسیار کوتاه دامن و به اجمال و اختصار. خاستگاه هویت سازی در مفهوم مدرن آنرا نخست در تحولات عظیم و بی سابقه تاریخی و سیاسی و اصلاحات دینی و فکری و فرهنگی سده هایی که بعداً به «سده های رنسانس» تعبیر شد در قاره غربی خصوصاً جوامع اروپای غربی می توان جست و تحققش را در انقلاب مدنی و معنوی و فکری و علمی و صنعتی در همان جوامع که بریتانیایی ها و فرانسوی ها در صف مقدم بودند می شود یافت. تاریخ و پیشینه هویت در روزگار مدرن در مفهوم مدرن آن به دو سده بیش نمی رسد لیکن طومار تاریخ و پیشینه و عقبه تاریخی و فرهنگی و اجتماعی اش بسیار قطور است و مرحله به مرحله بیش از پیش قطور تر شده است. تبارشناسی و باستان شناسی موضوع هویت را می شود تا هزاره های قبل از تاریخ ردیابی و رصد کرد. از تبارشناسی و باستان شناسی کلّی و کلان موضوع هویت و انواع و اقسام و اطوار رنگارنگ آن نیز چشم پوشیده می شود و به مسئله مهم و فوق پیچیده و هزاره چهره و متناقض و بحران ساز و چالش خیز و تنش زای هویت در مفهوم مدرن آن در پیرامون مرزهای سرزمینی و سیاسی کشورمان ایران به اجمال و اختصار پرداخته می شود.
برآمدن تدریجی دولت ملت های نوین در قاره غربی و متعاقباً در دیگر منطقه های غربی تاریخ از سده نوزده به بعد و تسرّی آن به دیگر قاره ها و منطقه های تاریخ در مقیاسی سیاره ای، همچون مصادیق و مظاهر نظم های نوین جهانی بود و زندگی در دنیای مدرن. نظم جدید در منطقه های غربی تاریخ بر زمینه و شانه مدرنیت و ارزش های مدرنیته و مرزبندی های سرزمینی، سیاسی، فرهنگی و قومی بنیاد پذیرفته بود و جنگ ها و منازعات و کشمکش های بسیار را نیز به دنبال داشت. آن نظم های نوین به قاره های دیگر نیز تسرّی یافت و طراحان و معماران و مهندسان قاره غربی سکانداران تاریخ جدید بودند و آن طور که منافع و مصالح و مطامعشان اقتضا و ایجاب می کرد چونان فاتحان هرجا که گام می نهادند هم خون بر زمین می ریختند هم خط کش بر کف مرزبندی های سرزمینی و سیاسی جدید را زیر خیمه نظام سیاسی جدید بنیاد می نهادند. البته و صد البته مسئله به این سادگی و سهولتی که روایت می شود نبود. جوی های خون بسیار بر زمین تاریخ در بنیادپذیری و تأسیس دولت – ملت های نوین جاری شد و چه جوی های خون که همچنان بر ارض تاریخ جاری نیست.
برآمدن تدریجی دولت ملت های نوین در قاره غربی و متعاقباً در دیگر منطقه های غربی تاریخ از سده نوزده به بعد و تسرّی آن به دیگر قاره ها و منطقه های تاریخ در مقیاسی سیاره ای، همچون مصادیق و مظاهر نظم های نوین جهانی بود و زندگی در دنیای مدرن
نظام های سیاسی جدالتاسیسِ تحت حمایت و هدایت نظام های سلطه جهانی در راه تحکیم و تثبیت موقعیت متزلزل خود آماده می شوند تنش های بیشتری را دامن بزنند و جوی های خون بیشتری بر زمین تاریخ بریزند و جاری کنند. تاریخ و سرگذشت ما ایرانیان به مدلول الاخص و جوامع خاور نزدیک به مدلول الاعم در برخورد با تحولات دوره ی جدید هر چند آنچنان غم انگیز و سوگناک و خونبار نبوده است که مواجهه به ناگاه و دور از انتظار جوامع سرخپوستی با مهاجرانِ مهاجم منطقه غربی تاریخ؛ لیکن کشمکش ها و منازعات و تبعات تاریخی خودرا به همراه داشته است. مواجهه با مهاجران و مهاجمانی که هم مجهز به سلاح های آتشناک مدرن بودند هم برخوردار از امکانات علمی و فنی و فناوری های پیچیده تر و مؤثرتر و کارآمدتر و دست و دامنشان پر از باده های مست کننده اندیشه و ارزش های نو. دستاوردها و امکاناتی که در خاستگاهش نه فقط آسان که پر بها و پر هزینه و خونبار روی آواری از استخوان های درهم شکسته جمعیت های عظیم انسانی به کف آمده بود و بنیاد پذیرفته بود. چقدر تاریخ انسان اندوهناک است و چقدر خونبار ره سپرده است! یک سده در قیاس با دو و نیم میلیون سال زمان تاریخ حضور انسان روی سیاره زمین، زمان بسیار کوتاهیست لیکن در همین زمان کوتاه، صد میلیون کشته ای که از خود در سده بیست میلادی بجای نهادیم و وارد سده بیست و یکم شدیم پر شمار است و بیش از شمار کشته شدگان همه ادوار پیشین.
و اینک زیر پرچم هویت سازی های قومی و ملّی و فرهنگی و سیاسی و اعتقادی و ایدئولوژیک آماده می شویم گام در منطقه های آتشناک و مین گذاری شده تنش ها و کشمکش ها و مناقشات و منارعات خونبار دیگر نهیم! شواهد و قرائن فراوان و موثق در دست است که نظم های نو؛ گشودگی های تازه، هویت های تازه را دامن زده اند. هویت های پیشین را گاه مسخ گاه فسخ گاه نسخ و گاه محو کرده اند. همه انواع و اطوارش را نیز در تاریخ تجربه کرده ایم و زیسته ایم. بدیهست که هویت ها در خلاء پدید نیامده اند. در خلاء بنیاد نپذیرفته اند. در خلاء نیز بازارشان گرم و پر مشتری و یا بی رونق و رمق و بی مشتری نبوده و مقبول و محبوب و یا مردود و منسوخ واقع نشده اند. در بستر فرهنگ و زندگی در بطن تجربه های زیسته ما چهره نموده و آشکار شده اند.
انواعی هم داشته و دارند و اطواری و اقسامی. اتفاقاً در عالم جدید انواع جدیدی از هویت ها را شانه به شانه هویت های دیگر تجربه کرده ایم که در جوامع گذشته مطرح و شناخته شده نبوده اند. هویت های موزه ای یا باستان گرایانه و باستان شناختی و فمینیستی و همین طور سیاسی- حزبی دنیای مدرن شانه به شانه هویت های اعتقادی و ایدئولوژیک و قومی و ملّی و سرزمینی گام برگرفته و بر صحنه فرهنگ و زندگی انسان روزگار ما حضور فعال داشته اند. بازار هویت جویی و هویت سازی های جعلی و جعل هویت در روزگار ما نیز بیش از هر زمان گرم بوده و مشتریانش نیز بسیار.
هویت سازی های جعلی، فریبناک اند و ناپایدار، سطحی و صوری و سترون هستند و فاقد نطفه و قوه و قوّت زایندگی. پیشانی همه میدان ها و خیابان ها و کوچه های «بادکوبه» را با تندیس ها و سردیس های نظامی و «بابک خرمدین» و بزرگان و مشاهیر و مفاخر ایرانِ ما دربیارایند؛ مادام که از برقراری نسبت و رابطه ای درونی و محتوایی و اصیل و گوهرین با سنّت و میراثی که این بزرگان از بطن و باطن آن برخاسته و برآمده اند ناتوان و ناکام مانده و درمانده ای؛ خودت را فریب داده ای. با به راه اندختن این تشریفات و آن تشریفات و این رقص درویشانه و آن ادا و اطوار برای جذب گردشگران و اندوختن و انباشتن زر و سود بیشتر که نمی توان با حکمت و عرفان و اشراق و ایمان «مولویه» که ریشه در هزاره های سنّت و میراثی بس عظیم و بس غنی دارد؛ نسبتی اصیل و خلاق و گوهرین برقرار کرد.
هویت سازی های خلاق چنین نیستند. دست و دامنشان پر از باده های نو فکر و فلسفه و ذوق و هنر و دانش و دانائیست و بازارشان گرم و پر رونق و رمق و مشتریانشان زر و گوهرشناس. نه بُنجل خر و بنجل باور و بنجل پسند.
بیش از دو سده است که تاریخ و فرهنگ ما یکبار دیگر به آوردگاه چالش ها و زورآزمایی های سخت و سنگین و سهمگین تاریخی فراخوانده شده است. حریف با دست و دامنی پر از امکانات فکری و فرهنگی و علمی و عملی و فناوری های مدرن و ارزش های نوین جهانی و جذابش به میدان آمده است. مواجهه ما و جوامع خاور نزدیک تاریخی و کهنِ تلنبار شده از ده ها هزاره مواریث فرهنگی و مدنی و معنوی و تنوع قومی و زبانی با تحولات دنیای مدرن متفاوت با مناطق دیگر بوده است. در این رویارویی عظیم، زوال تاریخی که با آن دست گریبان بودیم چهره اش مرحله به مرحله بیش از پیش آشکار و نمایان کرد و سرگشتگی تاریخی را دامن زد. تحولات و کشمکش ها و منازعات و تنش ها فشارشان را بر شانه ما و دیگر ملل خاور نزدیک سنگین تر و سهمگین تر کردند. جهان ایرانی و ایران فرهنگی تکه پاره شد. از درون آن پی به پی کشورهای جدیدالتاسیس با نظام های سیاسی جدید سر برکشیدند. زوال تاریخی و نامعاصر بودگی ما با تحولات مرحله به مرحله نمایان تر شد.
مرحله به مرحله فشار کشمکش ها و تنش ها و منازعات با تحولات دنیای مدرن ستبرتر و خُرد کننده تر شد و قهر و ستیز با عقل و علم و عمل و معرفت و ارزش های مدرنیته و دستاوردهای دنیای مدرن که جمعیت های چندین میلیاردی سیاره ما بر خوان ضیافت آن نشسته اند و کام برمی گیرند بیشتر و بیشتر شد و فشارها سنگین تر و خُرد کننده تر. قهر و ستیز با ارزش ها و دستاوردهای عظیم و بی سابقه فکری و علمی و فنی و مدنی بی سابقه ای که چهره فرهنگ و زندگی و زیست بوم های مدنی و معنوی جمعیت های سیاره ما را در مقیاسی انسانشمول و سیاره ای دگرگون کرده است. کوربینی و جهل و جهل تاریخی و تاریخ ناشناسی را ببینید: «باور به تمدن مدرن و غرب کفر است» … «کسی که به ارزش ها و به دستاوردهای دنیای مدرن باور می ورزد کافر است!!» … «دنیای غرب، دنیای متحجر است. دنیای عقب مانده است.» منبرها و موعظه های ملاهای عصر قجری جامعه پسا انقلاب را ببینید!
چرخی زدیم و بازگشتیم به آنجا که در روزگار حاکمان تاریخ ناشناس قاجار بودیم. روزگاری که تاوانش برای ملت ما گران بود و خساراتش بس سنگین و میراثش خطرخیز و فلاکت بار برای مُلک و ملت ما. چقدر غم انگیز است؛ مردم جامعه ای، ملتی بیش از آنکه سزا و سزاوارشان باشد تاوان بپردازند. تاوان جهل و تعصب و جور حاکمانی که نه می دانند نه می فهمند نه می خواهند بدانند و بشناسند و بفهمند در چگونه عصر و عالمی زندگی می کنند. برآمدن و بر صحنه آمدن نظم های جدید، افتتاح جدید، گشودگی های نوین در تاریخ، روی آوار ساختارها و سنت ها و نظم های کهن بنیاد پذیرفتند. آن سنت ها و میراث های کهن چونان ماده و منبع شناخت صورتبخش فرهنگ و زندگی و برآمدن و بر صحنه آمدن هویت های نوظهور انسان اقلیم و عالم جدید هستند. نظم های نوین بهر میزان جهانی تر و انسانشمول تر گام برگرفته اند هویت های جهانی و انسانشمول تر را دامن زده اند. گمان نمی رود در هیچ دوره ای هویت های جهانی آنگونه که در دوره ی جدید پررنگ و رمق بر صحنه تاریخ و فرهنگ و ذوق و ذائقه زندگی و نخوه زیستن و زیست اقلیم و عالم بشری ما حضور داشته اند.
چه بخواهیم چه نخواهیم چه بپذیریم چه نپذیریم چه بستیزیم چه نستیزیم نحوه زندگی؛ زیست اقلیم و عالم و ذوق و ذائقه زیباشناختی و در یک کلام تجربه های زیسته ایرانی هزاره بیست و یکم به نحوه زندگی و زیست اقلیم و عالم و ذوق و ذائقه زیباشناختی و تجربه شهروندان و باشندگان ژاپنی و مالزیایی و آرژانتینی و رومانیایی و ایتالیایی مشابهت بیشتر دارد تا ایرانی روزگار قاجار. پیوستگی تاریخی و فرهنگی و میراث ملّی و مدنی ما در جای خود محترم و مقبول لیکن واقعیت های روزگاری را که در آن زندگی می نماییم نیز ببینیم. نقد و سنجشگری های ستبر و سخته و محکم تاریخی کجا! و قهر و ستیز کورکورانه و کوربینی تاریخی کجا! در مسابقات و ورزش های المپیک یونان باستان تنها برای ورزشکاران شهرهای یونانی امکان حضور و مشارکت بود و مجاز بودند و می توانستند در مسابقات حضور فعال داشته باشند. آن مسابقات و آئین ها عمیقاً صبغه ای هلنی داشتند و با آئین ها و آداب هلنی بپا و برگزار می شدند. در روزگار ما چنین نیست. ورزش ها و مسابقات ورزشی در مقیاسی جهانی برگزار می گردند. شانه به شانه هویت ملّی ورزشکاران هویت جامعه و جهان بشری ما با پایبندی به ارزش های مشترک و همبستگی مشترک و سرنوشت مشترک بشری ما به تماشا نهاده می شوند. ابعاد و اصلاح برآمدن و صحنه آمدن هویت های جهانی و انسانشمول در دوره ی جدید بسیار گسترده بوده است. جغرافیایشان نیز بسیار پرچین و شکن. دست و دامنشان نیز پر از باده دستاوردهای نو.
سرنوشت مشترک؛ غم و شادی مشترک احساس و درک جمعی و مشترک را دامن می زند. قهر و ستیز با اینها همه قهر و ستیز با تاریخ و فرهنگ و ارزش های مشترک و سرنوشت مشترک جامعه و جهان بشریست.
۱۴۰۱/۵/۳۱ هجری خورشیدی
پانوشت ها
[۱]. ارنست کاسیرر، فلسفه روشنگری، ترجمه یدالله موقن، تهران: انتشارات نیلوفر، چاپ اول، ۱۳۷۰، ص ۹، ۲۳۸.
[۲]. سوره توبه / آیه ۶۱.
[۳]. aesthetic category of ugly