صد کادو: این دفعه همان دستِ دزدِ استعمار، نه با خنجر و چاقو و توپ و تفنگ، که با دستکش نامرئی و لطیفِ تزویرِ «تفرقه بینداز و حکومت کن» به دنبال دست درازی به وحدتِ ایرانی ها و یکپارچگی ایرانِ عزیز و کهن است و در نقش دایه‌ی دلسوزتر از مادر، عَلَمِ پشتیبانی از اقوام و زبان های محلّی را برافراشته است.
به تازگی، شبکه های «بیگانه »ای که یا در دامنِ استعمارِ پیر قد کشیده اند یا سر سفره‌ی آکنده از کینه‌ی ایرانِ حاکمان سعودی ریزه خواری می کنند، با دلسوز نشان دادنِ خود برای اقوامِ «ایرانی»، می کوشند زبان ها و گویش های محلّی ایرانی را در مقابل زبانِ ملّیِ سرزمین ایران، یعنی فارسی، قرار دهند.
جالب است که شعبه های «فارسیِ» این رسانه ها خود هم به زبانِ فارسی برنامه می سازند و پخش می کنند؛ برنامه هایی ضد زبان فارسی!
آنها می کوشند با القاکردنِ این که زبانِ فارسی، سببِ بی توجهی به زبان ها و گویش های محلّی و قومیِ سرزمین ایران شده است، بینِ ایرانی ها و زبانِ ملّی و وحدت آفرینشان جدایی بیفکنند.
این رسانه ها با غوغاسازی قصد دارند «فارسی» را عاملی برای نابودی زبان های محلّی نشان دهند، تا با پیش کشیدنِ مسئله هایی مانند این که چرا زبان های قومی در مدرسه های ایران آموزش داده نمی گردد، زبانِ ملّی ما را تضعیف کنند و آنرا ظالمی نشان دهند که سببِ کم رنگی زبان ها و گویش های محلی شده است.
اما اینها همه نشانیِ غلط دادن است! اگر گفتن و شنیدن به زبان ها و گویش ها و لهجه های محلّی ایران به تدریج کمتر می شود، نه به این علت است که فارسی، زبانِ رسمی است؛ بلکه به سبب فرهنگِ مهاجم و مخرّبی است که در دهه ها با عنوان های دهان پُرکنی چون «روشنفکر بودن»، «باکلاس بودن»، «به روز بودن» و «متجدد بودن» در قالبِ کتاب، فیلم، سریال، روزنامه و شبکه های مجازی به خورد جماعتِ ایرانی داده شده تا برای آن دختر و پسرِ شهرستانی و روستایی این طور جابیفتد که اگر گفتارش لهجه داشته باشد، نشانه ای است از عقب ماندگی و بی کلاسی اش.
اگر گفتن و شنیدن به زبان ها و گویش ها و لهجه های محلّی ایران به تدریج کمتر می شود، به سبب فرهنگِ مهاجم و مخرّبی است که در دهه ها با عنوان های دهان پُرکنی چون «روشنفکر بودن»، «باکلاس بودن»، «به روز بودن» و «متجدد بودن» به خورد جماعتِ ایرانی داده شده است. به مَثَل تا سال ها لهجه داشتنِ شخصیت ها در فیلمها و سریال های ما یا عاملی بود برای لودگی و مسخره بازی و خنده گرفتن از مخاطب؛ و یا ابزاری بود برای نشان دادنِ ساده لوحی و عقب ماندگیِ شخصیتِ آن فیلم یا سریال. ساختن و رواج دادنِ «جوک»هایی برای تمسخر و تحقیرِ قوم های ایرانی هم نمونه ای دیگر از همان فرهنگ مخرّب است.
شگفتا که عدّه ای درحالی زبانِ فارسی را پایمال کننده‌ی حقِ زندگیِ زبان های قومی معرفی می کنند، که امروزه با تأسفِ فراوان می بینیم که خیلی از پدر و مادرهای لر، کرد، آذری، بلوچ، گیلک، ترکمن، مازنی، عرب، یزدی، اصفهانی، خراسانی، بختیاری و… برای آنکه فرزندانشان «لهجه» نداشته باشند، حتی در محیطِ خانه هم با آنها به زبان یا گویش یا لهجه‌ی محلی سخن نمی گویند!
در نتیجه، کم نیستند کودکان و نوجوانان و جوانانی که نژادشان از یک قومِ خاص است اما زبانِ قومِ خود را نمی دانند! و دریغا که در چنین فضایی که خانواده، یعنی نهادی که سال ها، دهه ها و سده ها نقشِ آموزشِ سینه به سینه و شفاهیِ زبان محلّی را به فرزندان و نسلِ بعد برعهده داشته، از این وظیفه‌ی مهم شانه خالی کرده است، عدّه ای بر طبلِ توخالیِ آموزش زبان های محلی در مدرسه ها می کوبند تا با سروصدایی که راه می اندازند، حواس ها را از این فراموش کاریِ خانواده ها به جایی دیگر پرت کنند.
«فارسی»؛ زبانِ یک قوم یا یک ملّت؟
واژه‌ی «فارسی» از دو بخشِ «فارس» و «یِ» نسبت پدید آمده که درمجموع یعنی آنچه به فارس منسوب است. کلمه‌ی «فارس» (پارس) هم گرچه امروزه نامِ یکی از استانهای ایران است به مرکزیتِ شیراز اما در گذشته های بسیار دورِ سرزمینِ ایران، این واژه (پارس) اسمی بوده است از برای نامیدنِ یکی از سه قومِ مهمِ سرزمین پهناورِ ایرانِ کهن، یعنی پارس، پارت و ماد.
همین قومِ پارس بود که در ایرانِ قبل از اسلام، دو بار توانست امپراتوری های بسیار قدرتمندی را شکل دهد. نخست، پارسیانِ هخامنشی (۵۵۰ تا ۳۳۰ پ. م.) بعد از قومِ کهن ماد توانستند به حکمرانی بر ایالت های ایران و سرزمین های تابعه‌ی آن دست یابند.
دومین بار هم ساسانیانِ پارسی نژاد (۲۲۴ تا ۶۵۱ م.) با انقراضِ اشکانیانِ پارتی نژاد، توانستند تا زمانِ حمله‌ی اعراب به ایران، به مدّت بیشتر از ۴۰۰ سال بر ایرانِ بزرگ فرمانروایی کنند.
به جز این، واژه «فارس» همینطور برای نامیدنِ مردمان ایرانی، بخصوص در مقابل ترکان و تازیان هم به کار رفته است. ازاین رو، «فارس» (پارس) و «فارسی» هم معنا و مترادف با «ایران» و «ایرانی» هم به کار رفته است.
با اسمِ «فارس» (پارس) و صفتِ «فارسی» (پارسی) ترکیب های آشنا و مهمی طی سال ها تاریخِ سرزمین ایران پدید آمده و بر زبان ها جاری و بر ورق ها ثبت شده است: «ادبیات فارسی»، «سلمان فارسی»، «مردانِ پارسی»، «خلیج فارس» (دریای پارس)، «شعر فارسی»، «نثر فارسی»، «قند پارسی»؛ ترکیب هایی که مفهومِ برآمده از آنها نه به یک قوم که متعلق به همه‌ی ایرانی ها است. اما بدون شک مهم ترین و حساس ترین ترکیبِ ساخته شده با واژه‌ی فارسی، همانا خودِ «زبان فارسی» است که از گذشته های دور تا کنون، برای نامیدن زبانِ رسمیِ همه‌ی به کار رفته است.
این زبانِ دیرینه سال، سه مرحله‌ی تاریخی و زبانی را به خود دیده است. در مرحله‌ی نخست، یعنی تا روزگار انقراض هخامنشیان (۳۳۰ ق. م.) زبانی که آنرا «پارسی باستان» می نامند و در کنارِ زبان های اوستایی، سکایی باستان و مادی، یکی از شاخه های مهم زبان های «ایرانی باستان» بوده و زبانِ رسمی امپراطوری هخامنشی هم به شمار می آمده است. کتیبه های بازمانده از روزگار هخامنشیان، به زبان پارسی باستان و به خط میخی نگاشته شده است. [۱]
در دوره‌ی بعد، یعنی در فاصله‌ی انقراض هخامنشیان (۳۳۰ پ. م.) تا عهد یعقوب لیث صفّاری (۸۶۷ م.)، مرحله ای است که پارسی باستان جای خویش را به «پارسی میانه» یا زبان «پهلوی» می دهد.
فارسی میانه، یکی از شاخه های زبان های ایرانی میانه است که زبانِ رسمی امپراتوری ساسانی به حساب می آمده است. آثارِ دینیِ زرتشتی و هم آثارِ غیردینی قابل ملاحظه ای به فارسی میانه نگاشته شده که از جمله‌ی آنها میتوان به کتاب های «دین کرد»، «بُندَهِشن»، «کارنامه‌ی اردشیر بابکان»، «زندِ وهومن یسن»، «ارداویراف نامه»، «گزیده های زادسپَرَم»، «شایست نشایست»، «خسرو قبادان و ریدگ» و «شهرستان های ایرانشهر» اشاره نمود.
زبان های پهلوی اشکانی (پارتی یا پهلوانی)، سکایی میانه، سُغدی، خوارزمی و بلخی، از دیگر زیرشاخه های زبان های ایرانی میانه است.
در مرحله‌ی سوم و نهاییِ سیرِ تحوّل زبان فارسی (دوره‌ی زبان های ایرانیِ نو) که از سال ۲۵۴ هجری قمری (۸۶۷ م.) به این سو را دربرمی گیرد، زبانِ پهلوی (فارسی میانه) جای خویش را به «فارسی دَری»، یعنی همین فارسی کنونی (فارسی نو) می دهد. پیوندیافتنِ این دوره با آغازِ سلطنت یعقوب لیث صفّاری در سال ۲۵۴ ق. بدین دلیل است که بعد از حمله‌ی تازیان به ایران، این یعقوب لیث بود که اولین بار در حکومتِ خویش، زبان فارسی را زبانِ رسمی اعلام نمود و از شاعرانِ دربارِ خویش خواست به جای عربی، به فارسی او را ستایش کنند. [۲]
از دیگر زیرشاخه های زبان های ایرانی نو میتوان به کردی، لری، بلوچی، پشتو و آسی (بازمانده‌ی سکایی غربی و زبانِ مردمانی که در ناحیه‌ی شمال قفقاز و اوستیا زندگی می کنند) اشاره نمود.
آرامگاه یعقوب لیث صفّاری در دزفول بنابراین، گرچه خاستگاهِ زبان فارسی (پارسی)، قومِ پارس و ناحیه‌ی زیستشان در نیمه‌ی جنوبیِ ایران بزرگ بوده، اما این زبان، چه در دوره‌ی میانه، چه در دوره‌ی نو، هیچ وقت به همان ناحیه‌ی جغرافیایی محدود نمانده و جای جای ایرانِ بزرگ و حتی سرزمین هایی را که روزگاری تابع ایران بوده اند، زیر سیطره و قدرت و نفوذِ خویش آورده است. این چیرگی چنان بوده که زبانِ فارسی را زبانِ مردم ایران دانسته اند و لفظِ «فارس» و «فارسی» را هم معنای «ایرانی» در نظر گرفته اند.
گرچه خاستگاهِ زبان فارسی (پارسی)، قومِ پارس و ناحیه‌ی زیستشان در نیمه‌ی جنوبیِ ایران بزرگ بوده، اما این زبان، چه در دوره‌ی میانه، چه در دوره‌ی نو، هیچ وقت به همان ناحیه‌ی جغرافیایی محدود نمانده و جای جای ایرانِ بزرگ و حتی سرزمین هایی را که روزگاری تابع ایران بوده اند زیر سیطره و قدرت و نفوذِ خویش آورده است.فارسی در چین و بغداد
آنان که اصرار می ورزند که قیدِ کهنِ «ملّی» را از زبانِ فارسی بگیرند و جایگاهِ آنرا در حدّ زبانِ قومیِ غالب کاهش دهند، می خواهند فارسی (فارسی دری)، یعنی زبانی را که بیشتر از هزار سال است زبانِ ملّی و رسمی ایرانی ها به شمار می آید، زبانِ تقویت شده و امتیاز گرفته‌ی قومی از اقوام ایرانی، یعنی مردمانِ نواحی مرکزی ایران، معرفی کنند و از این دید، می کوشند زبانِ فارسی را در برابرِ زبان های بومیِ اقوامِ متعدد ایرانی قرار دهند و این گونه جلوه دهند که فارسی، سال ها و سده هاست حقِ زبان های محلّی را خورده است! اگر حقیقت چنین است که اینان می گویند، پس باید برای پرسشِ ذیل هم پاسخِ درخوری داشته باشند.
پرسش این است که به راستی اگر «فارسی»، تنها زبانِ ناحیه ای در مرکز و نیمه‌ی جنوبی ایران بوده، چگونه است که رودکیِ سمرقندی، کسایی، عُماره‌ی مروزی و عمعق بخارایی در ماوراءالنهر؛ فردوسی طوسی، عنصری بلخی، ناصرخسرو قبادیانی، امام محمد غزالی، سنایی غزنوی و عطار نیشابوری در خراسان بزرگ؛ نظامی گنجوی، مَهسَتی گنجوی، خاقانی شروانی، قطران تبریزی و مجیرالدین بَیلَقانی در آذربایجان؛ محمد بن وصیف و فرّخی در سیستان؛ امیرخسرو دهلوی، امیرحسن دهلوی، فیضی دکنی و بیدل دهلوی در هندوستان؛ و عنصرالمعالیِ صاحب قابوس نامه و ابنِ اسفندیارِ مؤلف تاریخ طبرستان در کرانه های دریای مازندران، همگی به زبان فارسی گفته و نوشته اند؟ آن هم در حالیکه زادگاه و محلِ زندگی این بزرگان، فرسنگ ها با خاستگاهِ قومِ پارس در نیمه‌ی جنوبیِ ایران بزرگ فاصله دارد.
اگر دروغِ این مدعیانِ پشتیبانی از زبان های محلّی راست بود، چگونه می شود که فارسی نه تنها در اطرافِ ایران که حتی به چین هم راه می یابد و بر زبان آوازخوانانِ آن سامان هم جاری می شود.
این را «ابن بطوطه‌ی» عرب زبان در سفرنامه‌ی سده‌ی هشتمیِ خویش به یادگار نهاده است. آن چنان که این جهانگرد نامدار مسلمان نوشته، آن گاه که او و یارانش بعد از سه روز حضور در ضیافتِ امیرکبیر شهر خَنسا (هانگ جو یا هان جوی امروزی در چین)، قصد خداحافظی می کنند، امیر پسرِ خویش را هم با آنان راهی می کند.
ابن بطوطه شرح داده «ما سوار کشتی شبیه حَرّاقه [۳] شدیم و پسر امیر در کشتیِ دیگری نشست. مطربان و موسیقی دانان هم با او بودند و به چینی، عربی و فارسی آواز می خواندند. امیرزاده آوازهای فارسی را خیلی دوست می داشت و آنان شعری به فارسی می خواندند؛ چند بار به فرمانِ امیرزاده آن شعر را تکرار کردند، چنان که من از دهانشان فراگرفتم و آن، آهنگ عجیبی داشت و چنین بود:
تا دل به محنت داده ام، در بحر فکر افتاده ام / چون در نماز اِستاده ام، گویی به محراب اندری». [۴]
این شعری که ابن بطوطه از زبان آوازخوانان چینی نقل کرده، صورتِ تغییریافته‌ی بیتی از این غزلِ شاعر شیرین سخن زبان و ادبیات فارسی، حضرت سعدی، است:
«آخر نگاهی بازکن وقتی که بر ما بگذری / یا کبر منعت می کند کز دوستان یاد آوری…
تا دل به مهرت داده ام، در بحر فکر افتاده ام / چون در نماز اِستاده ام، گویی به محرابم دَری».
ابن بطوطه همینطور در سفرنامه اش از دیدارِ خویش با سلطانِ کافرِ سرزمین سَیلان(سری لانکای کنونی) یاد کرده است که اَیری شَکَروتی (آریا شَکَروتی) نام داشته و زبان فارسی را می دانسته است. [۵]
همین دو نمونه که یک عرب از نفوذ زبان فارسی در خاورِ دور روایت کرده، به خوبی گویای قدرت و نفوذِ زبانِ فارسی در سرزمین های آن سوی عالَم بسیار است و البته که این قدرتِ زبانِ فارسی نه به پشتوانه‌ی بخشنامه های حکومتی و سیاسی که برآمده از غنای فرهنگی، تاریخی، ادبی و هنری این زبان است.
نمونه‌ی دیگر از قدرت و نفوذ زبان فارسی را میتوان در فارسی سراییِ شاعر نامدارِ سده‌ی دهمِ عراق عرب، «محمد فضولی بغدادی» دید. در واقع لطافتِ فارسی چنان بوده است که فضولی بغدادی را که به ترکی و عربی شعر می گفته، ناگزیر می کند دیوانی مفصّل به فارسی هم پدید آورَد.
وی در دیباچه‌ی آن دیوان، توضیح داده که در بغداد پری چهره ای «فارسی نژاد» (ایرانی ) را می بیند که در پاسخ به توجهِ بی قرارانه‌ی شاعر به خود، چند بیتی از او طلب می کند.
فضولی توضیح داده «من هم چند بیتی از عربی و ترکی به او ادا نمودم و لطایف چند هم از قصیده و معمّا [= نوعی از شعرهای تفننیِ چیستان مانند.] بر او فزودم. اظهار داشت که اینها زبان من نیست و به کارِ من نمی آید؛ مرا غزل های جگرسوز عاشقانه‌ی فارسی می باید…. بی تکلّف از این سخن مرا خجالتی دست داد و آتشی در دل افتاد که خرمن اندوخته‌ی مرا همه سوخت و در شبستان خیالم شمعِ شوقِ غزل فارسی برافروخت.
شبی چند خویش را در آتش تفکّر گداختم و در غزلیات فارسی دیوانی مرتب ساختم که هم مُدَقِّقانِ کامل را مضمون های مبهمش دل فریب است و هم ظریفانِ ساده دل را از مائده‌ی مذاقش نصیب…». [۶]
فارسی؛ زبانِ کهنی که زنده است
در سطرهای پیش، به پیشینه‌ی کهنِ زبان فارسی به اختصار اشاره شد. اما در کنارِ قدمتِ زبان فارسی، این نکته‌ی مهم را هم باید توجه داشت که فارسی، زبانی کهن و البته «زنده» است، آن هم در حالیکه شمارِ زبان های کهنی که توانسته اند در دنیای کنونی هم همچنان زنده بمانند، بسیار اندک است و فارسیِ عزیزِ ما ایرانیان، افغانستانی ها و تاجیکان، در کنار زبان هایی چون عربی، یونانی، عبری، تامیلی و چند زبان دیگر از کهن ترین زبان های دنیا به شمار می آید که امروزه هم شمارِ خیلی از آدمیان بدان ها تکلّم می کنند.
در کنارِ قدمتِ زبان فارسی، این نکته‌ی مهم را هم باید توجه داشت که فارسی، زبانی کهن و البته «زنده» است، آن هم در حالیکه شمارِ زبان های کهنی که توانسته اند در دنیای کنونی هم همچنان زنده بمانند، بسیار اندک است. امتیاز و ویژگیِ مهم دیگر زبان فارسی که البته همین خصوصیت سببِ دشمنیِ بیشتر از پیشِ استعمارگران با این زبان شده، این است که فارسی در شمار زبان های کهنی به حساب می آید که نسبت به گذشته‌ی خود کمترین تغییر را هم از دید واژگانی، هم از دید دستور زبانی و هم از دیدِ خط و الفبا تجربه کرده است.
این مصون ماندن از دگرگونی های جدّی سببِ آن شده است که یک فارسی زبان در سال ۱۴۰۰ خورشیدی به سادگی بتواند میراثِ ادبی و فرهنگی خود را که از هزار سالِ پیش به این سو برایش برجای مانده است، بخواند و معنا و مفهومش را دریابد.
به مَثَل میتوان این چند بیت را که به ترتیب سروده‌ی استادان رودکی سمرقندی (م. ۳۲۹ ق.)، فردوسی طوسی (م. ۴۱۱ یا ۴۱۶ ق.)، نظامی گنجوی (م. ۶۰۰ تا ۶۱۴ ق.) سعدی شیرازی (م. ۶۹۱ ق.) و امیرخسرو دهلوی (م. ۷۲۵ ق.) است، از نظر گذراند و گواهی داد به این که هر فارسی زبانی که سواد خواندن و نوشتن دارد، می تواند آنها را بخواند و بفهمد:
چهار چیز مر آزاده را ز غم بخرد / تَنِ درست و خویِ نیک و نامِ نیک و خِرَد
هر آن که ایزدش این هر چهار روزی کرد / سزَد که شاد زیَد جاودان و غم نخورَد (رودکی)
***
یکی پند گویم تو را من دُرُست / دل از مهر گیتی ببایدت شست (فردوسی؛ شاهنامه)
***
کسی کز عشق خالی شد، فسرده است / گرش صد جان بُوَد بی عشق مرده است (نظامی؛ خسرو و شیرین)
**
تو را نادیدنِ ما غم نباشد / که در خیلت بِه از ما کم نباشد
من از دست تو در عالَم نهم روی / ولیکن چون تو در عالَم نباشد (سعدی)
**
حالم تو را که گوید؟ پیشت مرا که آرَد؟ / دستِ که را ببوسم؟ پای که را بگیرم؟ (امیرخسرو)
این، درحالی است که یک انگلیسی زبان که در سال ۲۰۲۲ زندگی می کند، اگر بخواهد به مَثَل متنِ اصلی آثارِ شکسپیر (م. ۱۶۱۶ م.) را بخواند و مفهوم آنها را درک کند، کار آسانی پیش رو نخواهد داشت.
دیروز، تغییر خط؛ امروز، تضعیف زبان
از این بدتر، بلایی است که بر سر فارسی زبانانِ کشورهای جداشده از شوروی سابق آمده است. از آنجاییکه در این سرزمین های پیشتر به اشغالِ روس ها درآمده، خط و الفبای فارسی را به خط و الفبای سیریلیک تغییر داده اند، فارسی گویانی که خط فارسی را ندانند، نمی توانند به انبوهی از متن های نظم و نثر فارسی که از سده های گذشته برجای مانده، دسترسی داشته باشند. البته که آشکار است که این رویدادِ تلخ تا چه حد سببِ ایجادِ گسست بین مردمانِ فارسی زبانِ این سرزمین ها با میراثِ پرارزش نیاکانشان شده است.
این نیّت شوم تنها به نواحی فارسی زبانِ آسیای میانه یا حتی ترکیه که خط و الفبای عربی را کنار گذاشته بود، منحصر نماند؛ همین فکر پلید را درباره فارسی زبانان ایران هم در سر داشتند. بخصوص در نیمه‌ی نخستِ سده‌ی چهاردهم خورشیدی گروهی به جدّ به دنبال آن بودند که خط و الفبای کنونیِ زبان فارسی کنار گذاشته شود و برای همگامیِ هرچه بیشتر با نظامِ جهانی، خط بیگانه‌ی لاتینی جایگزین آن خطِ آبا و اجدادیِ حاملِ شعرهای فردوسی و سعدی و حافظ شود.
در نیمه‌ی نخستِ سده‌ی چهاردهم خورشیدی گروهی به جدّ به دنبال آن بودند که خط و الفبای کنونیِ زبان فارسی کنار گذاشته شود و برای همگامیِ هرچه بیشتر با نظامِ جهانی، خط بیگانه‌ی لاتینی جایگزین آن خطِ آبا و اجدادیِ حاملِ شعرهای فردوسی و سعدی و حافظ شود. مرحوم «یحیی آرین پور» که خود از هوادارانِ اندیشه‌ی تغییر خط بوده، در کتاب «از صبا تا نیما» نوشته «رضاخان بعد از دیدنِ ترکیه و اصلاحاتی که در آن کشور به عمل آمده بود، در بازگشت به ایران فرمان داد که مقدّمات اصلاح الفبا را فراهم نمایند و از اقدامات دیگران و تجاربی که در این حوزه به دست آورده اند، اطلّاعات درستی گرد آورند. از قرار معلوم، «علی اصغر حکمت» که وزیر فرهنگ بود، مأمور این کار شد و فرهنگستان ایران، در مادّه‌ی دوم اساس نامه، مطالعه در اصلاح خط را جزو وظایفِ خود قرار داد». [۷]
برگی از شاهنامه‌ی فردوسی میرزافتحعلی آخوندزاده، میرزاملکم خان ناظم الدّوله، میرزا یوسف خان مستشارالدوله‌ی تبریزی، میرزا علی اصغرخان طالقانی، سعید نفیسی، غلامرضا رشید یاسمی، سیّد حسن تقی زاده، احمد کسروی، حسین کاظم زاده‌ی ایرانشهر، ابوالقاسم آزاد و رحمت مصطفوی از مشهورترین چهره های خواستار تغییر خط در ایران بوده اند.
خالی از لطف نیست که برای نمونه بخشِ کوتاهی از دیدگاهِ دکتر رحمت مصطفوی، مدیر مجلّه‌ی «روشنفکر» را درباره‌ی تغییر خط از نظر بگذرانیم. وی ضمن این که الفبای کنونی فارسی را «مردار» نامیده، نوشته است «این خط مثل بختک روی زبانِ ما، روی روح و فکر نوآموزانِ ما و روی روح و فکر همه‌ی افرادی که حرفه شان نویسندگی یا ادبیات نیست و خط را برای احتیاجات روزانه و شغلیشان می خواهند، افتاده است». [۸]
به هرحال هرچند فکرِ تغییر خط فارسی به عنایت خداوند و هوشیاری استادان و دانشمندانِ عاشقِ میهن هیچ وقت مجالِ به عمل درآمدن را نیافت و آن بلای رسیده، به خیر گذشت، اما گاه گاه حتی در دهه های اخیر هم تک صداهایی از این سو و آن سو، آن فکرِ هفت کفن پوسانده را باز از گور بیرون می کشند و ناله‌ی تغییرِ خط سرمی دهند.
چرا فارسی مهم است؟
اما بعد از این همه گفتن و نوشتن از لزوم حفظ و تقویتِ زبان فارسی، شاید برای عده ای این پرسش پیش آید که اصلش چرا باید برای حفظ زبان فارسی ِ و خطی که سده ها مَرکبِ خوشگامِ این زبان بوده، کوشید و ایستادگی کرد؟
در پاسخ باید این مطلبِ مهم را یادآوری کرد «زبان»، اصلی ترین عاملِ وحدت، پیوند و اشتراک گذاریِ احساسات بینِ مردمانی است که «ملّت» نامیده می شوند و در یک محدوده‌ی جغرافیایی به نام «کشور» در کنار هم زندگی می کنند.
حتی دین و مذهب هم از دیدِ نقششان در وحدت آفرینیِ ملّی، بعد از زبان، قرار می گیرند. توضیح اینکه، در کشورِ پهناوری چون ایران که دینِ رسمی اش، اسلام و مذهبِ بیشترِ مردمانِ آن، شیعه‌ی دوازده امامی است، افزون بر زرتشتیان، مسیحیان، کلیمیان و صابئین (منداییان) که اقلّیت های دینیِ کشور ایران به شمار می آیند، در میانِ مسلمانان اهل سنّت هم اقلیت های مذهبی حنفی، شافعی و حنبلی در استانهای گوناگونِ ایران زندگی می کنند.
همه‌ی پیروان دین ها و مذهب های گوناگونِ ساکنِ ایران، با یک زبان، یعنی زبانِ رسمی که همانا فارسی است، هم با یکدیگر پیوند یافته اند و هم با سرزمین ایران نسبت پیدا کرده اند. به برکتِ همین زبانِ مشترک است که یک اهل سنّت در بلوچستان یا کردستان می تواند با یک شیعه‌ی دوازده امامی در مشهدالرضا (ع) تبادلِ احساس داشته باشد. این درحالی است که همه‌ی پیروان دین ها و مذهب های گوناگونِ ساکنِ ایران، با یک زبان، یعنی زبانِ رسمی که همانا فارسی است، هم با یکدیگر پیوند یافته اند و هم با سرزمین ایران نسبت پیدا کرده اند. به برکتِ همین زبانِ مشترک است که یک اهل سنّت در بلوچستان یا کردستان می تواند با یک شیعه‌ی دوازده امامی در مشهدالرضا (ع) تبادلِ احساس داشته باشد؛ با همین زبانِ مشترک است که یک شیعه در تهران می تواند غمِ یک زرتشتیِ حادثه دیده در کرمان یا یزد را بخورد؛ به یاری همین زبان مشترک است که یک مسیحی یا کلیمی می تواند به یاری یک مسلمان بشتابد و یا دوشادوشِ وی در دفاع از میهن، بجنگد؛ این زبان مشترک است که شیعه، سنّی، زرتشتی، مسیحی، کلیمی و صابئی را در کوی و برزن های ایرانِ عزیز با یکدیگر آشنا و هم صحبت کرده است.
حال بازگردیم به سرآغازِ سخن، یعنی کوشش بدخواهانِ ایران و ایرانی برای ایجاد دشمنی و تقابل بین زبانِ فارسی و زبان ها و گویش های محلّی. پهناوریِ ایران افزون بر این که سبب گشته است تا پیروانِ دین ها و مذهب های متعدد زیر آسمانِ آفتابی اش زندگی کنند؛ همسایگی، قوم های مختلفی را در چهارگوشه‌ی این خاکِ کهن ممکن کرده است. این اقوام از بلوچ، بختیاری، عرب و قشقایی گرفته تا کرد، آذری، لر، ترکمن، کرمانج، مازنی و گیلک، هر یک دارای زبان یا گویشی محلّی و بومیِ ناحیه‌ی زیست خود هستند؛ زبان یا گویشی که در داخلِ منطقه‌ی جغرافیاییِ در رابطه با آن، افرادِ مختلفی اغلب به وسیله‌ی همان زبان و گویشِ محلّی است که سلام و احوال پرسی می کنند، دادوستد انجام می دهند، عاشق می شوند، غم می خورند، لطیفه تعریف می کنند، ترانه می خوانند و روزمرگی هایشان را پشتِ سر می گذارند.
اما ارتباطِ بین یک بلوچ با یک آذری، یا یک کرد با یک بختیاری یا یک عرب با یک گیلک چگونه برقرار خواهد شد؟ آیا پیوند و ارتباطِ اقوامِ گوناگونِ ایرانی، جز به یاری زبانِ مشترک یعنی زبانِ فارسی، تواند بود؟
روزی را تصور نماییم که این زبانِ مشترک نباشد؛ آن گاه چه پُلی میتوان از دل یک عاشقِ آذری به دل معشوقی در کردستان زد؟ اگر قرار باشد شاعر کرمانشاهی و کردستانی تنها به کردی شعر بگوید، آن که در تهران یا اصفهان و شیراز زندگی می کند، چگونه می تواند از هنرِ آن هم وطنِ کردش لذت ببرد و حرفِ دل او را شنوا باشد؟
ارتباطِ بین یک بلوچ با یک آذری، یا یک کرد با یک بختیاری یا یک عرب با یک گیلک چگونه برقرار خواهد شد؟ آیا پیوند و ارتباطِ اقوامِ گوناگونِ ایرانی، جز به یاری زبانِ مشترک یعنی زبانِ فارسی، تواند بود؟اینها تازه بخشی اندک و ظاهری از نتایجِ تضعیفِ زبانِ ملّی ایرانی ها است. اگر برخی از فرزندانِ ایران فراموش کرده اند یا نمی خواهند به یاد آورند، مادر میهن که سال ها زخمیِ استعمارگران غربی و شرقی بوده، هیچ وقت چنگ و دندانِ آنها را از یاد نمی برد که پاره هایی از پیکرش را جدا کردند و با خود به غنیمت بردند.
حال هم قصه همان است! منتها این دفعه همان دستِ دزدِ استعمار، نه با خنجر و چاقو و توپ و تفنگ، که با دستکش نامرئی و لطیفِ تزویرِ «تفرقه بینداز و حکومت کن» به دنبال دست درازی به وحدتِ ایرانی ها و یکپارچگی ایرانِ عزیز و کهن است و در نقش دایه‌ی دلسوزتر از مادر، عَلَمِ پشتیبانی از اقوام و زبان های محلّی را برافراشته است.
استعمار خوب می داند که دعوا و جنگِ فرزندان با پدر یا مادر، هم پدر و مادر را می شکند و هم فرزند را از خانه فراری می دهد و او را به آغوش بیگانگان درخواهد غلتاند. از این روی است که می خواهد زبان های محلّی را رودرروی زبانِ ملّی، یعنی فارسی، قرار دهد تا از رهگذر این دشمنی، هم فارسی را نابود کند و هم فرزندانِ ایران، یعنی قوم های متعدد را از آغوش مامِ میهن جدا سازد و ایرانِ برآمده از اقوامش را به چند پاره تقسیم کند؛ تا بدین ترتیب، نه فارسی بماند و نه ایران و ایرانی.
درواقع آنان به دنبال تبدیل «ملّیّتِ» متحدِ «ایرانی» به «قومیت »های دور از هم و پراکنده‌ی ترک، کرد، عرب، بلوچ، ترکمن و غیره اند.
آنانی هم که نادانسته (نه با غرض) بر طبل ساختگی مظلومیتِ زبان های محلّی در مقابل زبانِ فارسی می کوبند، این مهم را هم توجه داشته باشند که همه‌ی شاهکارهای ادبی و افتخارآمیزِ ایرانی، در چارچوب زبان فارسی پدید آمده، به یادگار مانده و به امروزیان و جهانیان معرفی شده است.
به بیانِ دیگر، نباید از یاد برد که به برکتِ همین زبانِ ملّیِ وحدت سازِ فارسی است که شاهنامه‌ی فردوسی، گلستان و بوستان سعدی، غزل های حافظ، دوبیتی های باباطاهر، رباعی های خیام، مثنوی مولانا، تاریخِ بیهقی و داستان های عاشقانه‌ی نظامی، آثاری نه متعلّق به یک قوم، که از آنِ یک ملّت است؛ ملّتی کهن و پرافتخار به نامِ ملّت ایران.
پی نوشت:
۱. البته بعضی از کتیبه های بازمانده از عهد هخامنشی، همچون کتیبه‌ی «بیستون»، افزون بر فارسی باستان به زبان های دیگرِ رایج در آن روزگار، مانند «عیلامی» و «اکدی» هم حجاری شده است.
۲. رک: «تاریخ مختصر زبان فارسی»؛ محسن ابوالقاسمی؛ تهران: طهوری؛ ۱۳۸۶؛ ص ۱۰۳.
۳. نوعی از کشتی های تیزرو که در روزگارِ گذشته از آنها برای آتش افکندن به سمت دشمن هم استفاده می کرده اند.
۴. «سفرنامه‌ی ابن بطوطه»؛ ابن بطوطه، محمد بن عبدالله؛ ترجمه‌ی محمدعلی موحد؛ تهران: آگه؛ ۱۳۷۶؛ ج ۲، ص ۳۰۵.
۵. رک: همان. ج ۲، ص ۲۴۸.
۶. «دیوان فارسی فضولی»؛ محمد فضولی بغدادی؛ تصحیح حسیبه مازی اوغلی؛ تهران: دوستان؛ ص ۱۲ تا ۱۴.
۷. «از نیما تا روزگار ما»؛ یحیی آرین پور؛ تهران: زوّار؛ ۱۳۸۲؛ (ج ۳ از مجموعه‌ی معروف به «از صبا تا نیما») ص ۳۳.
۸. همان. ص ۴۹.