منطق الطیر عطار شاهکار ماندگار زبان و ادب فارسی

به گزارش صد کادو رئیس انجمن آثار و مفاخر فرهنگی منطق الطیر عطار نیشابوری را شاهکار ماندگار زبان و ادب فارسی دانست.
به گزارش خبرنگار گروه فرهنگی ایرنا، به مناسبت روز بزرگداشت «عطار نیشابوری»، مراسم پاسداشت مقام این حکیم، شاعر و عارف گرانقدر ایرانی به همت انجمن آثار و مفاخر فرهنگی به صورت مجازی برگزار شد.
در این برنامه حسن بلخاری رئیس انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، مهدی محقق رئیس هیأت مدیره انجمن، محمود شالویی دستیار وزیر و مدیرکل حوزه وزارتی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، سیدعلی اصغر میرباقری فرد استاد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه اصفهان و علی محمد خراسانی عطار شناس و پژوهشگر ارشد مرکز میراث خطی آکادمی ملی علوم جمهوری تاجیکستان سخنرانی کردند.
وادی «حیرت» نزد عطار و ابن عربی
حسن بلخاری رئیس انجمن آثار و مفاخر فرهنگی عنوان کرد: بحث من در باب وادی ششم؛ وادی «حیرت» در منطق الطیر عطار است. هنگامی که کثرت رو به سمت وحدت دارد (جمع کثیر مرغان به دنبال وصل به اصل خویش یا آن سیمرغ قاف نشین و نقطه تعالی وحدت اند) این که همه عالم و هستی در عرصه کثرات روزی به حضرت «او» باز می گردد و در قلمرو انسان هم «انالله و انا الیه راجعون».
وی افزود: جناب «عطار» در این پردازش بی نظیر خود از منطق الطیر یا نطق پرندگان که یکی از شاهکار های گرانقدر زبان و ادبیات فارسی است، هفت وادی یا هفت منزل را در خلال طریق از کثرت در رسیدن به وحدت ذکر می کند. اول وادی، وادی طلب است. دوم وادی، وادی عشق است، سوم وادی، وادی معرفت است. چهارم وادی، وادی استغنا است. پنجم وادی، وادی توحید است. ششم وادی، وادی حیرت است و هفتم وادی، وادی فقر و فنا است. که دقیقا مراحل استکمالی رسیدن کثرت به نقطه غایی وحدت را بازگو می کند.
رییس انجمن آثار و مفاخر فرهنگی اضافه کرد: در روایت جناب عطار ما با این سرگشتگی مواجه هستیم، در قلمرو ابن عربی با یک ستیغ بلندی روبرو می باشیم که عارف بالله در نزد ایشان به «اللهم زدنی فیک تحیرا» می رسد. این عالم را ابن عربی تصویر و تفسیر می کند. عالمی را که عارف بالله در آن دائم طلب تجلیات حضرت حق را می کند. آن وقت در ادراک این تجلیات متحیر است.
بلخاری تصریح کرد: ابن عربی نگاه عظیم تر و عمیق تر و ژرف تری دارد! وی در ابتدای باب پنجاهم فتوحات «در احوال مردان حیرت» می گوید: هرکسی بگوید من به خالقم آگاهم برهان بر جهل خود آورده نه بر علم خود. چون الله را جز الله نمی شناسد پس برهان بر جهل می آورد نه بر علم. چون نسبت به معلومی ادعای علم می کند که او را جز خود او نمی شناسد. بعد می گوید اگر شما در مقام حیرت به جایی برسید که بگویید من از ادراک این حقیقت عاجر هستم خود این «معرفت» است.
وی همینطور اظهار داشت: او می گوید ما در ادراک حق دو وسیله داریم یکی عقل و دیگری شهود! اما چه می شود که انسان به مقام «حیرت» می رسد. می گوید: عقل ورود می کند به ادراک خدا، اما پس از مدتی گرفتار حیرت و سرگشتگی می شود.
رییس انجمن آثار و مفاخر فرهنگی افزود: از دیدگاه جناب ابن عربی عقل قادر به ادراک صفات حق هست ولی قادر به ادراک ذات نیست. دلیلی که بر این مسئله می آورد استناد به دو آیه قرآن است. یکی «لیس کمثله شی» و دیگری «یحذرکم الله نفسه…» ابن عربی می گوید: خداوند شما را از خودیتش بر حذر می دارد. به این دو دلیل، عقل در این قلمرو ورود ندارد. اما چرا گرفتار «حیرت» می شود؟ می گوید: عقل بعضی از مطالب را می فهمد و برخی را نمی فهمد! چون با ادراکی که از اسماء و صفات حق دارد هم خوانی ندارد! پارادوکس اینجا رخ می دهد! هم زمانی وجود شب و روز و ناوجودی شب و روز اینجا رخ می دهد! همان که در اشعار عطار هم وجود داشت! حیرت از این جا شروع می شود. یعنی دقیقا از جایی که عقل قادر نیست میان بود و نابود جمع کند. میان همان تناقض ها و تضاد هایی که عطار گفته بود را جمع کند. عقل، امکان جمع وجود و عدم را ندارد و ازاین رو گرفتار حیرت می شود. از دیدگاه ابن عربی این لحظه اولین ظهور حیرت است.
عطار نیشابوری؛ شاعر تراز اول ایرانی
مهدی محقق رئیس هیأت مدیره انجمن آثار و مفاخر فرهنگی هم توضیح داد: شهر نیشابور همواره مرکز علم و دانش بوده است خصوصاً این که مدرسه نظامیه هم در این شهر واقع بوده است. از این شهر دانشمندان بزرگی برخاسته اند که همچون آنها عطار نیشابوری و حکیم عمر خیام است.
وی اضافه کرد: عطار نیشابوری از شاعران تراز اول ایرانی است و آثاری که از او باقی مانده، نشان از تسلط بالای او به فرهنگ ایرانی و اسلامی دارد. چون که در اشعارش، اشارات تاریخی، علمی و فلسفی فراوان دیده می شود. عطار، آثار مختلفی دارد که همچون آنها کتاب های اسرارنامه، مصیبت نامه، الهی نامه و دیوان اشعار اوست. گذشته از این که او، اندیشه های عرفانی و صوفیانه را در اشعار خود بیان می کند اشاراتی هم به آیات شریفه قرآن و احادیث نبوی دارد. ازاین رو همچون شاعران ممتاز زبان فارسی به شمار می آید. درباره عطار هم ایرانی ها و هم دانشمندان خارجی کتاب های فراوانی نوشته اند و ممیزات شعر و عرفان او را به خوبی ذکر نموده اند. بنابراین عطار را میتوان شاعر درجه اولی به حساب آورد که مضامین عارفانه و صوفیانه را در اشعار خود دارد و این حاکی از تسلط او بر علوم اسلامی زمان خودش هم هست.
محقق تصریح کرد: عطار به علوم زمانه خود تسلط فراوان داشت که شامل قرآن، حدیث، شعر، عرفان، تصوف و… بود از این روست که او همچون عرفا و شعرای درجه اول ایران و جهان اسلام است.
نابغه جهان حکمت و معرفت
محمود شالویی دستیار وزیر و مدیرکل حوزه وزارتی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی هم در ادامه خاطرنشان کرد: عطار نیشابوری از نوابغ برجسته تاریخ حکمت و معرفت است. او بیش و قبل از آنکه بعنوان یک عارف، حکیم و اندیشمند شناخته شود، یک انسان دردمند و دلسوخته است. بنابراین در آثار او میتوان این دردمندی و دلسوختگی را به خوبی ملاحظه و مشاهده کرد. کتاب مصیبت نامه او و آثار دیگرش نظیر تذکره الاولیا و منطق الطیر، همه و همه حکایت از آن دارند که این مرد، اندیشمندی دردمند بوده است. این امر سبب شده است که از او یک چهره بی نظیری در تاریخ حکمت و عرفان برای ما نمایان گردد.
وی اضافه کرد: عطار نه تنها دردمند بوده است که در عین حال انسان منزوی و گوشه گیری هم نبوده و با همه عِرق و علاقه ای که به عرفان و معرفت دارد و با همه اندیشه های ناب باطنی که در او وجود دارد، منتقد اوضاع سیاسی زمانه خود هم هست؛ در این باب برخی از مستشرقین سخن به میان آورده اند. درحقیقت عطار نسبت به جامعه خود احساس مسئولیت عمیقی داشته است. عطار خصوصیت های منحصر به فردی دارد! چه بسیار حکایت های عرفانی و اجتماعی و حتی حکمی و فلسفی که وی در مقام طرح و بیان آنها بر آمده، بعدها مورد استفاده و بهره برداری دیگران هم قرار گرفته است. البته نتایجی که مثلا مولوی به دست می آورد با آنچه که عطار مطرح می کند متفاوت است ولی همه این ها از یک سرچشمه به دست آمده اند.
شالویی اظهار داشت: وقتی عطار در تذکره الاولیا درباره اولیای الهی سخن به میان می آورد گویی خود نشسته و آن ولیّ خدا را از نزدیک مشاهده می کند و اندرون او برای عطار مکشوف شده است. عطار را به ادب و ادبیات می شناسیم اما او ادیبی است که ادبیات خویش را از دل عرفان به جوشش در آورده است و آنچه که در این وادی بیان می کند، دارای نوعی نگاه معرفت گرایانه است که صد درصد هم عرفانی است. تلاش عطار بر این است که انسان را در عین حال که در محدوده مادی این دنیا زندگی می کند به جهان دیگر رهنمون شود.
وی خاطرنشان کرد: شیخ عطار می خواهد انسان را از کره خاکی به سمت افلاک پرواز دهد و پیوند عمیق و صمیمانه ای بین انسان و خداوند برقرار نماید! مثلا در حکایت شیخ صنعان با همه زیبایی و سوزناکی که آنرا بیان کرده است می خواهد بگوید که اگر بلا و بلیه ای حاصل شده به خاطر این است که بین انسان و خدا فاصله بوجود آمده است، آنجایی که می گوید:
عطار؛ عارفِ صاحب مشرب
همچنین سیدعلی اصغر میرباقری فرد استاد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه اصفهان در این جلسه تصریح کرد: ما در حوزه پژوهش های عرفانی می توانیم از کلان الگویی استفاده نماییم که شامل الگوی سنت عرفانی (اصول و مبانی عرفان)، الگوی مشرب عرفانی (مجموعه تعالیم، مفاهیم و موضوعات و دیدگاه های عرفانی) و الگوی زبان عرفانی (شیوه بیان مجموعه تجربه ها، تعالیمف آداب و موضوعات عرفانی) است. تعداد سنت های عرفانی سیر تطور عرفان اسلامی کم شمار است و بیشتر از دو سنت عرفانی نداریم. اما در مشرب عرفانی با تکثر مواجهیم. یعنی عارفان مقصدشان یکی است اما شیوه رسیدن به آن مقصد واحد، متفاوت می باشد.
وی اظهار داشت: وقتی سنت عرفانی یک عارف مشخص شد، اگر بخواهد در چارچوب یک مجموعه نظری و الگوهای عملی مسیرش را بپیماید تا به مقصد برسد، باید مشرب داشته باشد. در غیر این صورت، او صاحب مشرب نیست، بلکه پیرو دیگر عارفان است. مشرب ساختاری را معرفی می کند که بر مبنای آن، می توانیم شیوه تفصیلی یک عارف را برای پیمودن مسیر از مبدأ به مقصد تبیین نماییم. ساختار تفصیلی این الگو، ۶ رکن دارد. نخستین رکن تعیین مبدأ حرکت عارف به سمت مقصد است. عرفا در مبدأ حرکت اختلاف نظر دارند. رکن دوم، تعیین مراحل و منازل بین مبدأ و مقصد است. عرفا در این باب هم خیلی اختلاف دارند. سومین رکن، تعیین ترتیب مراحل است. درباره این مورد هم عرفا باهم اخلاف دارند. محور چهارم، تعیین اثر هریک از این منازل بر سالک است که باز محل اختلاف نظر عرفاست. محور دیگر آن است که مشخص نماییم برای پیمودن هریک از این مراحل، چه توانایی هایی باید به دست آوریم. در محور ششم تعیین می نماییم این قابلیت ها را چطور باید حاصل کرد.
میرباقری افزود: الگوی مشرب؛ هم نظام نامه دارد که چشم انداز را تبیین می کند و هم بعد عملی که به ما می گوید چطور باید به آن چشم انداز رسید. حال این سؤال مطرح است که ما کدام یک از عرفا را صاحب مشرب می دانیم و چطور می توان مشرب آنها را شناخت؟ عارفان صاحب مشرب، پرشمار نیستند. شرط لازم برای شناخت مشرب آنها این است که منظومه فکری آنها را بشناسیم و بهترین روش آن است که به مجموعه آثار آن عارف رجوع نماییم. عطار ازجمله عارفان صاحب مشرب است و بیشتر از هر عارف دیگری می توانیم با منظومه فکری او آشنا شویم. وی در شمار عارفانی است که جایگاه منحصربه فردی در این حوزه دارد. آثار پرشماری را به عطار نسبت داده اند که از میان آنها، مطمئنیم ۱۰ اثر الهی نامه، اسرارنامه، جواهرنامه، خسرونامه، شرح القلب، مصیبت نامه، منطق الطیر، دیوان قصائد و غزلیات، مختارنامه و تذکره الاولیا حتما از اوست که از میان آنها، الهی نامه، اسرارنامه، مصیبت نامه و منطق الطیر اهمیت ویژه دارند. در این چهار اثر عطار مشخص می کند سالک چطور باید طی طریق کند.
وی اضافه کرد: در منطق الطیر، عطار هفت وادی را معرفی می کند و اعتقاد دارد کار از طلب شروع و به فنا ختم می شود. در مصیبت نامه او یک طرح تفصیلی دارد و در ۴۰ مقاله، تبیین می کند که سالکی به نام «فکرت» حرکتی را شروع کرده و در نخستین منزل به سراغ جبرئیل می رود، سپس سراغ لوح و عرش و کرسی و قلم، بهشت و دوزخ، آسمان و ماه و آقتاب، عناصر اربعه و حیوانات و طیور می رود و شیطان و جن و انبیا را ملاقات می کند. بعد با ابزارهای شناخت مثل حس و خیال و عقل و دل دیدار می کند و دست آخر با جان ملاقات دارد. در الهی نامه طرح مبتکرانه دیگری دارد. انسانی که چندان کمال پیدا کرده که به مقام خلیفه اللهی می رسد، وقتی در دنیا مستقر می شود، رسالت و مأموریت خویش را آغاز می کند. او ۶ فرزند دارد که عبارتند از نفس، وهم، عقل، علم، فقر و توحید.
عطار پژوهی در تاجیکستان
علی محمد خراسانی عطار شناس و پژوهشگر ارشد مرکز میراث خطی آکادمی ملی علوم جمهوری تاجیکستان هم در ادامه عنوان کرد: در مرکز نسخ خطی آکادمی علوم تاجیکستان پژوهش های مختلفی درباره ابرمردان علم و ادب و فرهنگ انجام می شود که همچون این اقدامات پژوهش، آموزش و تحقیق درباره زندگی، زمانه و آثار عطار نیشابوری شاعر و عارف بزرگ قرن ششم و هفتم هجری است. درباره عطار نیشابوری بیشتر از ۶۰ منبع علمی و تحقیقی در اختیار ما قرار دارند که همچون آنها تذکره لباب الالباب محمد بخارایی است. البته فاضل جواد مصحح الهی نامه عطار هم بیان می کند که مهم تر از آنچه که بخارایی در تذکره لباب الالباب آورده، در تذکره دولتشاهی سمرقندی آمده است.
وی اظهار داشت: در ایران و تاجیکستان تحقیقات فراوانی درباره آثار اصلی و آثار منسوب به عطار انجام شده و در چارچوب این تحقیقات سعی شده است که با استخراج اندیشه های وی در اینباره پژوهش و تحقیق شود البته باید توجه داشت که در کنار اندیشه ادبی و عرفانی عطار نیشابوری، میراث عظیم اجتماعی و اخلاقی ای هم از وی به جا مانده که خیلی مورد توجه واقع نمی گردد.
این پژوهشگر خاطرنشان کرد: عطار شناسی در تاجیکستان به دوره اتحاد جماهیر شوروی باز می گردد که البته از رونق قابل توجهی برخوردار نبود، یعنی صرفا مقالاتی در روزنامه ها و نشریات منتشر می شد یا این که مثلا در کتاب پنج جلدی گلشن ادب نمونه ای از اشعار او انتشار می یافت.
خراسانی خاطرنشان کرد: آموزش، پژوهش و تهیه و انتشار آثار مختلف درباره عطار نیشابوری همینطور چاپ آثار وی در تاجیکستان سبب شده است که مردم و مخاطبان مختلف از نزدیک با عطار نیشابوری آشنا گردند و وقوف بیشتری نسبت به وسعت دانش و بینش این عارف و شاعر گرانقدر پیدا کنند.