صد کادو: «جان پدر کجاستی؟ چشمانمان نشسته به در، پس کجاستی؟/برگرد، قصه ام رسیده به سر، پس کجاستی؟/اسپندهای مادرت همه دود هوا شدند، جانم به لب رسید، جان پدر پس کجاستی؟» من بارها این قسمت را دیده ام و هربار اشک ریخته ام.
شاید خیلی ها نخستین بار در برنامه کتاب باز شبکه نسیم دیده باشند محمدسرور رجایی را، که با آن لهجه شیرین افغانستانی روبه روی سروش صحت نشسته و می خواند: «جان پدر کجاستی؟ / چشمانمان نشسته به در، پس کجاستی؟/ برگرد، قصه ام رسیده به سر، پس کجاستی؟/ اسپندهای مادرت همه دود هوا شدند، جانم به لب رسید، جان پدر پس کجاستی؟» من بارها این قسمت را دیده ام و هربار اشک ریخته ام.
آشنایی ما سال ۹۱ در دفتر مطالعات جبهه فرهنگی انقلاب اسلامی شکل گرفت. در آن مقطع من کارشناس تاریخ شفاهی بودم و رجایی در بخش جبهه بین الملل اسلام فعالیت می کرد. هنگام نماز جماعت آقای رجایی پیش نماز بود و از همینجا ارتباط ما کم کم شکل گرفت. به جهت تجربه هایی که من در روایت فتح و مرا کز دیگر داشتم، به من لطف داشت و برای کارهایش با من مشورت می کرد. بین اتاق من و او یک اتاق فاصله بود. از کنار اتاقش که رد می شدم، یکی از لذت بخش ترین اوقاتم این بود که بروم با وی خاطرنشان کرد وگویی داشته باشم. صورت آقای رجایی بدون لبخند اصلاً در ذهنم نیست. حتی عصبانی هم که می شد فقط کمی از آن لبخند همیشگی از صورتش محو می شد. صحبت کردن با او عجیب گوارا بود، وقتی به سر وجد می آمد، تعبیر من این است که انگار دهانش پر میشد از کلمه. نمونه اش در همان برنامه کتاب باز، آنجاییکه «جان پدر کجاستی» را معنا می کند و می گوید «جان پدر» در افغانستان نهایت مهرورزی یک پدر است که فرزندش را ناز می دهد، دل آسایی اش میکند… و باز جایی که سروش صحت برای فرار از بغضش بلند میشود و از او می پرسد چای میخوری یا دمنوش؟ او سکوت می خواهد، سکوتی برای فروخوردن غم های به جان نشسته مردم افغانستان. همیشه همچنین زیبا سخن می گفت. یکی از شیرین ترین لحظات من و دوستانی که در دفتر، همکار آقای رجایی بودیم، این بود که با او هم کلام شویم. زمانی که من در مسافرت بوسنی بودم برایم پیام گذاشته بود: «سفرهایت خوش. بوسنی. اگر جدایش نماییم چه زیبا میشود. بوس نی، به گویش کابلی «نبوس، ولی من ببوس را زیادتر دوست دارم تا نبوس را.»
روایتگر تاریخ مشترک ایران و افغانستان در جنگ و انقلاب
رفتن آدمها سنگین است؛ ولی آدم هایی که ابعاد وجودی شان فراتر از یک فرد است رفتنشان حسرت دارد. محمدسرور رجایی روایتگر تاریخ مشترک ایران و افغانستان در جنگ و انقلاب بود، دو ملت را به هم پیوند می داد و با رفتنش این پیوند گسسته شد. نمی دانم این اصطلاح «خون شریکی» از خودش بود یا نه، ولی من نخستین بار این مفهوم را از او شنیدم. آرمان مشترکی که دو ملت کنار هم بایستند، بجنگند و شهید شوند. هر روز حسرت میخورم از رفتن او و پیوندی که عَلَمش را به دوش می کشید. عَلَمی که پس از رفتن او روی زمین مانده و خدا می داند کی و کجا و چطور کسی باردیگر آنرا به دوش بگیرد و ادامه دهد. ما از اهالی افغانستان آدم های بزرگی در ایران داریم؛ ولی محمدسرور رجایی ویژه بود و دقیقا سر جای خودش بود. مثل ما نبود که پرت و پلاییم و هیچ کدام سر جای خودمان نیستیم. رجایی خودش را می شناخت، میدانی را که در آن کار می کرد می شناخت و به حوزه خودش مسلط بود. توان و دانش او و عطشش برای یادگیری ویژه بود. داریم آدم هایی که بمحض این که دو تا کتاب می نویسند دیگر کسی را تحویل نمی گیرند؛ ولی او به شدت اهل آموختن بود، بهانه پیدا می کرد تا یاد بگیرد و من باز حسرت می خورم… جای خالی او هیچ گاه پر نمی گردد.
از دشت لیلی تا جزیره مجنون
محمدسرور رجایی در حوزه جنگ ایران و عراق، سال ها با رزمندگان اهل افغانستان که در این جنگ حضور داشتند مصاحبه کرده بود و آنها را در بخش بین الملل مجله راه، منتشر نموده بود. همینطور بخش دیگری از مصاحبه هایش در ارتباط با خاطرات رزمنده ها در جنگ افغانستان بود. تعبیر رجایی این بود که: «رزمنده های افغانستانی ییلاق قشلاق می کردند، زمستان ها برای جنگ با عراق به ایران می آمدند و تابستان ها در افغانستان با شوروی میجنگیدند.» «در جنگ ایران و عراق عمدتا تابستان ها عملیات نداشتیم به غیر از سال ۶۱ که عملیات رمضان در تابستان بود، اغلب عملیات های بزرگ ما در زمستان ها بود، این فرصتی بود تا رزمندگان اهل افغانستان خودشان را برای این عملیات ها به ایران برسانند.» رجایی پس از چند سال این مصاحبه ها را به همان شکلی که در مجله راه انتشار یافته بود در یک مجموعه گردآوری و یکسری از مصاحبه هایی را که در مجله راه منتشر نشده بود به مجموعه اضافه کرد؛ البته با محوریت خاطرات رزمنده های افغانستانی در جنگ ایران و عراق.
سال ۱۳۹۳ رجایی این مجموعه را به من داد تا بخوانم و نظرم را بگویم. ابهام هایی درمورد برخی خاطرات وجود داشت. چون من با دید تاریخ شفاهی به متن نگاه می کردم. بعضی خاطرات و ادعاها باید راستی آزمایی می شد. او بعضی از اسناد در ارتباط با خاطرات را برایم آورد و من اطمینان حاصل کردم از صحبت های رزمندگان افغانستان. درباره این کتاب خیلی باهم گفتگو کردیم. در نهایت قرار شد من روی متن ایشان کار کنم. با مهارت هایی که در نوشتن یاد گرفته بودم شروع کردم به بازنویسی متن. برای روان ترشدن جمله ها، تکنیک های ساده نویسی، پاکیزه نویسی و روان نویسی را روی متن اعمال می کردم و یکسری کلماتی را که برای مخاطب ایرانی قابل فهم نبود، به فارسی برمی گرداندم.
رجایی فرد مسلطی بود و مصاحبه هایش را خیلی خوب تنظیم کرده بود. من فقط داشتم متن را کمی روانتر می کردم. چند صفحه که جلو رفتم به خودم گفتم: «داری چه کار می کنی با این متن؟!» احساس کردم دارم طعم زبان افغانستانی را از این کتاب می گیرم. همانجا توقف کردم و با آقای رجایی صحبت کردم و پیشنهاد دادم که برویم از یک استاد تاریخ شفاهی و خاطره نگاری نظر بگیریم که کار ما درست است یا نه! و در نهایت نزد استاد علیرضا کمری رفتیم. استاد کمری با روی باز استقبال کرد و چند روز پس از خواندن متن به من و آقای رجایی اظهار داشت: «آقای قاضی دارد زبان متن را به یک زبان روان برمی گرداند و این متن را روانتر می کند؛ ولی این که اصطلاحات و کلمات خاص افغانستانی را به فارسی برگردانید، طعم و لحن و رنگ و بوی زبان افغانستانی را می گیرد و نباید این کار صورت گیرد.» پیشنهاد ایشان این بود: «آنچه برای مخاطب فارسی قابل فهم نیست در پاورقی بیاید.»
او، نگاه ما را متفاوت کرد و فهمیدیم رد پای کلمات و اصطلاحات شیرین افغانستانی سبب می شود مخاطب ارتباط بیشتری برقرار کند و حتی تکلیف جدیدی برای آقای رجایی به وجود آمد. قرار شد نه تنها این اصطلاحات زبان افغانستانی حفظ شود، بلکه اگر کلمات دیگری هم در متن مصاحبه خام اولیه بوده و آقای رجایی برای سهولت در خواندن، آنرا به فارسی تبدیل نموده، آنها را هم به زبان اصلی برگرداند. این نظر تخصصی، به کار ضریب ویژه تری داد و آقای رجایی مسیر را ادامه داد و در نهایت خروجی این پروژه پس از چهار سال، شد کتاب از دشت لیلی تا جزیره مجنون. برای اسم کتاب هم با یکدیگر خیلی مشورت کردیم. ایده کلی اش این بود که نام دو مکان در جنگ افغانستان_شوروی و جنگ ایران_عراق را انتخاب نماید تا پیوند دو جنگ را به مخاطب نشان دهد. دشت لیلی و جزیره مجنون برای این پیوند انتخاب شدند که البته این عنوان، ایهام مناسبی هم دارد.
من چوپان هستم
سال ۹۶ یک گروه چهارنفره از سوی دفتر مطالعات جبهه فرهنگی انقلاب اسلامی بعنوان نیروهای فرهنگی به افغانستان رفتیم تا با ظرفیت های فرهنگی این کشور آشنا شویم. پیش از رفتن، آقای رجایی ما را توجیه می کرد که اول کجا بروید، چه کتاب هایی بخوانید، چه چیزهایی با خودتان ببرید. آنجا هم که بودیم مدام در شبکه های اجتماعی باهم در ارتباط بودیم. هر شهری می رفتیم راهنمایی می کرد کجا برویم! با چه آدم هایی ارتباط بگیریم! حتی می گفت فلان غذا را حتما بخورید، فلان کار را انجام دهید. وقتی رسیدیم به فرودگاه مزارشریف، تازه فهمیدیم چقدر منطقه ناامن است و کجا مقرر است برویم. حتی زمانی که داشتیم سوار هواپیمای مزارشریف به کابل میشدیم، درست همزمان با پرواز ما، حمله سنگینی به مزار شریف شد و تعداد زیادی از مردم به شهادت رسیدند.
سفر به افغانستان برای من درس های زیادی داشت، تازه آنجا بود که فهمیدم چقدر در ایران در برابر دوستان اهل افغانستان بد عمل کردیم. بعد از بازگشت از افغانستان ۳۰ نکته از دریافت هایم از افغانستان و فضای آنجا را نوشتم، یکی از این دریافت هایم این بود که ما به شدت درباره افغانستان اشتباه عمل کرده ایم و خراب کرده ایم. آقای رجایی همه آن۳۰ نکته را تأیید کرد… ما به هر کشوری بخواهیم سفر نماییم حداقل مانعی که وجود دارد، زبان است و این مانع کمی نیست. چون نمی توانی ارتباط برقرار کنی. ولی در افغانستان انگار توی کشور خودت راه می روی، آنها کتاب های تو را می خوانند، فرهنگ ها به شدت مشترک است. ولی ما با عملکردمان، گند زده ایم به این فضای ارتباطی بین خودمان و آنها. عموم مردم افغانستان یا در ایران به دنیا آمده اند یا در ایران سال ها کار کرده اند. ولی به سبب نوع برخورد ما، حق دارند از فضای ایران راضی نباشند. البته آدم های بامعرفتی بودند و بین ما که نماینده ایران بودیم، با فضای ایران و مسؤلان تفاوت می گذاشتند.
آقای رجایی یکبار خاطره تلخی تعریف میکرد. وقتی برای تمدید کارت اقامت خود رفته بود، به او گفته بودند شغل خویش را از بین شغل های فهرست شده انتخاب کن. او شغل چوپانی را برگزیده بود. به او گفته بودند چرا ما را مسخره میکنی! تو نویسنده ای، شاعری، پژوهشگری، چیز دیگری انتخاب کن. گفته بود کدام را انتخاب کنم: آرماتوربند یا کارگر را! از بین همه اینها چوپانی به کار من نزدیک تر است! فهرست مشاغلی را که افغانستانی ها می توانند انتخاب کنند، به من نشان داد: آرماتوربند، کارگر، رفتگر، گچکار و…. محمدکاظم کاظمی، شاعر بزرگ افغانستانی، هم شغل چوپانی را برگزیده بود و یکبار مطلبی در اینباره برای رسانه ها نوشت. این نوع رفتار ما با این دوستان همسایه است.
یک لشگر تک نفره بود
هوش بعلاوه تلاش؛ جمع این دو، یک انسان فرهیخته را پرورش می دهد. آقای رجایی به شدت باهوش و پرکار بود، کاربلد بود و به کارش مسلط بود. یک زمانی قرار شد کارهایش در دفتر جبهه فرهنگی را گسترش دهد و از دیگران هم استفاده نماید. چون کارها زیاد بود و کتاب هایش به محصول و خروجی نمی رسید، تصمیم گرفتیم ایشان از افراد دیگر کمک بگیرد. دلش می خواست کارها عالی و بدون نقص باشد. علت این که کتاب هایش دیر درمی آمد یکی همان قصه همیشگی روند کند انتشارات بود و دیگری ایده آل گرایی او. برای یکی از پروژه ها که خاطرات خانمی در زندان افغانستان بود قرار شد از یک خانم اهل افغانستان که ادبیات خوانده بود، برای نوشتن کمک بگیرد. کار آغاز شد ولی در همان ابتدا نتیجه قلم آن خانم رضایت بخش نبود و کار لغو شد.
نکته این بود که آقای رجایی خودش آن قسمت را خیلی بهتر درک کرده و نوشته بود و قرار شد خودش تمامش کند. می خواهم حساسیت آقای رجایی را بگویم. اینکه شناسنامه کارهایش واقعاً خودش بود. کتاب هایش را باید به خودش سنجاق می کردی، برای هرکدام از شخصیت ها قصه داشت، ماجرا داشت. او یک پژوهشگر درجه یک بود، هر وقت او را می دیدیم یک سوژه جدید پیدا کرده بود و اگر موردی بود که پیوند ایران و افغانستان را تقویت می کرد، انگار یک گوهر پیدا کرده بود. دوست داشت مدام این سیم اتصال دو کشور را قوی تر کند. من هم در خاطرات بچه های ایرانی هرچه از افغانستانی ها پیدا می کردم برای او می فرستادم، او هم هرچه پیدا می کرد برای من می فرستاد. پرونده اش همیشه پُر بود، تحقیق کرده بود و به این رسیده بود که در جنگ ایران بین دو تا سه هزار شهید افغانستانی داشته ایم. شهرهای مختلف را گشته بود. مزار گلزار شهدای قم را تک تک شناسایی کرده بود. محمدسرور رجایی تیم نداشت، یک لشگر تک نفره بود و من بعید می دانم آدمی مثل او با این دغدغه پیدا شود.
رجایی روی حرف هایش محکم می ایستاد
آقای رجایی نگاهی خاص داشت. به ادبیات و تاریخ افغانستان مسلط بود. هر کتابی درباره این مورد درمی آمد، می خواند. دغدغه داشت. وقتی برای نخستین بار مجله باغ را دیدم شگفت زده شدم. این آدم این قدر دغدغه داشت که یک مجله خوشگل برای کودک و نوجوان افغانستان منتشر می کرد. از نظر فکری هم فرد مستقلی بود. با آقای جعفریان از نظر فکری زاویه داشت و مثلا درباره احمدشاه مسعود با او هم نظر نبود. وقتی آقای محسن اسلام زاده مستند تنها میان طالبان را ساخته بود به شدت انتقاد می کرد. می گفت کار ویژه ای انجام داده؛ ولی انتقاد سنگینی به این مستند وارد است؛ آن هم این که طالبان دوستی را در این مستند ترویج می دهد و منِ مخاطب نسبت به طالبان سمپات می شوم. رجایی حرف و فکر داشت و روی حرف هایش محکم می ایستاد.
آقای رجایی پروژه دیگری داشت درباره دکتر سیدمحمدعلیشاه موسوی گردیزی که این افتخار نصیب من شد تا در این پروژه با او همراه شوم. شاید من تنها کسی بودم که با آقای رجایی کار مشترک انجام دادم؛ چون که رجایی در کار خودش مسلط بود، بلندپروازانه فکر می کرد و به شکلی نقشه راه داشت. موضوعش، مبحث خودش بود و نیاز نبود کسی با او همراه شود. دکتر موسوی یکی از افرادی بود که روایتش در کتاب از دشت لیلی تا جزیره مجنون آمده بود. وی در دانشگاه تهران پزشکی خوانده بود و به قول آقای رجایی ییلاق قشلاق می کرد. ایران که می آمد در جنگ فعالیت می کرد. افغانستان که می رفت فرمانده یکی از گروههای مجاهدین بود که با روسها می جنگیدند.
سال ۸۱ به مجلس لویه جرگه (مجلس بزرگان) افغانستان، راه پیدا کرد. در سال ۸۲ توسط کماندوهای آمریکا دستگیر شد و او را به زندان گوانتانامو بردند. سرانجام بعد از ۴۰ ماه اسارت، آزاد شد و به زادگاهش برگشت. انتشارات امیرکبیر به صورت غیرحرفه ای خاطرات او از گوانتانامو را از روزنامه جمع آوری و به صورت کتاب منتشر نموده بود. رجایی مصمم شده بود کل خاطرات این شخصیت را جمع آوری کند. او گوهرشناس بود، آدم ها را می شناخت. کمین می کرد و در موقعیت مناسب به سراغشان می رفت و در این راه برای مجاب کردن آدم ها، سختی های زیادی را تحمل می کرد. دکتر را راضی کرده بود کل خاطراتش را از آغاز کودکی بگوید.
علت همکاری من در این پروژه با رجایی این بود که به او گفتم اگر شما مصاحبه ها را تنهایی انجام بدهی خیلی از فضاهای افغانستان برای شما آشناست و بطور قطع درباره آنها از آقای دکتر پرسش نخواهی کرد. در صورتیکه در تحقیقات تاریخ شفاهی، مصاحبه گر باید ذهنش را از تمام پیش فرض ها خالی کند؛ انگار هیچ اطلاعاتی ندارد. تقسیم کار کردیم. به آقای رجایی گفتم شما به خاطر تسلطت روی مسائل، مصاحبه ها را هدایت کن. من هم هر آنچه برای مخاطب ایرانی مبهم است می پرسم. صحبت مرا قبول کرد و کار مصاحبه را آغاز کردیم. دکتر در افغانستان زندگی می کرد و برای پیشرفت این کشور بسیار تلاش می کرد؛ اما خانواده اش در ایران زندگی می کردند.
هر موقع خودش ایران بود رجایی به سرعت چند روز پشت سر هم جلسه می گذاشت. در طول مصاحبه آقای رجایی با آن زبان شیرینش خیلی رسمی و کتابی سؤال می پرسید؛ مثلا می پرسید «آقای دکتر محمدعلیشاه موسوی ما می خواهیم درباره کودکی تان مطالبی را از زبان شما بشنویم.» خیلی شسته رفته و اتوکشیده سؤال می کرد. برای من این مصاحبه ها بسیار جذابیت داشت و کار ارزشمندی بود. بسیار آموختم از فضای افغانستان، آداب ورسوم و لالایی های افغانستان، فرهنگ مردم افغانستان و خصوصیت های مختلف این مردمان و از این آموختن لذت بردم و دوست داشتم باز هم ادامه دهم. اما دکتر خانواده اش را به افغانستان برد و از آن پس بسیار کم به ایران می آمد.
من و آقای رجایی از دوران کودکی دکتر آغاز کرده بودیم و خاطراتش تا پیش از دوران جنگ را باهم گرفتیم. به جنگ که رسیدیم آقای رجایی گفت این قسمت از خاطرات دکتر را قبلاً در مصاحبه کتاب از دشت لیلی تا جزیره مجنون گرفته ام. پرسیدم قسمت زندان را چه کار می کنید؟ گفت قسمت زندان هم در روزنامه خوب گفته شده، نهایت چند جلسه تکمیلی مصاحبه می گیرم. دیگر از اینجا به بعد را خود آقای رجایی پیش برد، در واقع نیازی به من هم نداشت. البته تا جایی که به خاطر دارم، مصاحبه های ایشان هم یکی دو جلسه بیشتر ادامه نداشت. سال ۹۷ متأسفانه دکتر سیدمحمدعلیشاه موسوی بعد از ادای نماز جمعه در مسجد صاحب الزمان در منطقه خواجه حسن به دنبال حمله انتحاری عوامل گروه تروریستی داعش به شهادت رسید. او انسان نخبه ای بود. وقتی خبر شهادتش را شنیدم خیلی ناراحت شدم و برایش نوشتم: «زندگی جهادی را تو برایمان معنا کردی، تو مجاهد بین المللی بودی. تابستان ها کوه های گردیز افغانستان و زمستان ها دشت های خوزستان ایران»… پیام هایمان با آقای رجایی هست که به همدیگر تسلیت گفتیم. آقای رجایی بابت شهادت دکتر خیلی به هم ریخته بود. ایشان نام «چمران افغانستان» را برازنده دکتر می دانست. کتاب خاطرات دکتر هنوز چاپ نشده. در زندگی نامه آقای رجایی خواندم که مقرر است بزودی منتشر شود، نمیدانم خودش کار را به اتمام رساند یا به کسی داد! بعید می دانم به کسی داده باشد؛ چون جزو پروژه هایی بود که خیلی دوستش داشت و روی کارهایش غیرت داشت. امیدوارم این کتاب منتشر شود؛ چون کار بسیار ارزشمندی است.
در افتتاحیه دوازدهمین جشنواره مردمی فیلم عمار، علاوه بر تقدیر از برگزیدگان برخی آثار جشنواره، آیین پاسداشت مرحوم محمدسرور رجایی، نویسنده و شاعر افغانستانی هم برگزار شد، به همین بهانه، مرتضی قاضی در یادداشتی به این مجاهد جبهه فرهنگی انقلاب پرداخت.