کوچه تنگه بله!

عرضشان کمتر از دو متر است. آنقدر تنگ و باریک که حتی دو نفر هم به زور از آن عبور می کنند. بنابراین هم به آن آشتی کنان می گفتند؛ کوچه هایی که جذابیت های خودش را در گذشته داشته ولی اکنون برای ساکنانش بی دردسر هم نیست.

کوچه های آشتی کنان، کوچه هایی تنگ و باریکند که بیشتر در بافت قدیمی محله ها پیدا می شوند. عامه مردم بر این باور بودند وقتی دو نفر که با هم قهر بودند هنگام عبور از این کوچه ها با یکدیگر برخورد می کردند، این وضعیت خنده دار سبب می شده تا بخندند و آشتی کنند. وجود این کوچه ها در حاشیه شهرهای کویری پررنگ تر بوده و سایه اندازی شان باعث فرار مردم از آفتاب تند و مستقیم می شده است. برخی هم معتقدند این کوچه ها به منظور ورودی حمام زنانه تعبیه شده بوده و فقط معبر زنان بوده است.

در شهر شلوغی مثل تهران هم هنوز نمونه هایی از کوچه های آشتی کنان دیده می شود؛ از محله شمیرانات گرفته تا پاسداران و پامنار؛ کوچه هایی که برای خیلی از عابران جذاب است و سوژه عکاسی هم می شود اما شهروندانی که خانه هایشان در این کوچه هاست دل پُری از رفت و آمد در آن دارند؛ از اسباب کشی گرفته تا رفت و آمد وسایل امدادی و مانعی که برای تردد خودرو های شخصی شان وجود دارد.

علیرضا زمانی – کارشناس مسائل فرهنگی و اجتماعی – درباره این کوچه ها به ایسنا می گوید: «در گذشته ساخت و ساز بر مبنای اصول خاصی نبوده، مدیریت بحران هم مطرح نبوده و معمولاً محلات بر مبنای کوچه، گذر و بازارچه ها شکل می گرفته است. بعضی از کوچه ها عرض کمی داشتند و به اصطلاح می گفتند اگر دو نفر بخواهند از یک کوچه عبور کنند باید سینه به سینه هم رد شوند و اگر با هم قهر باشند با رو در رو شدن با یکدیگر آشتی می کنند؛ بنابراین این کوچه ها با عنوان کوچه آشتی کنان شناخته شدند. به عبارتی «آشتی کنان» کنایه از تنگ بودن کوچه ها بوده است. این کوچه ها در محله های سنگلج و عودلاجان تهران زیاد بودند و هنوز هم وجود دارند. بیشتر قشر متوسط در این محله ها زندگی می کردند و ما در محله های اعیانی عودلاجان این کوچه ها را کمتر می بینیم.»

به گفته او اصول برنامه های شهرداری بشکلی در نظر گرفته شده که عرض کوچه ها معمولاً ۶ یا ۸ متر دیده شود و با وجود مدیریت بحران و برنامه هایی که در توسعه شهر تهران در نظر گرفته شده بطور قطع خانه هایی که در این کوچه ها وجود دارند باید اصلاحیه بخورند و عریض شوند؛ بنابراین این کوچه ها کم کم درحال ازبین رفتنند.

در کنار کوچه های آشتی کنان، تیپ های متفاوت دیگری همچون ساباط ها، کوچه های هزاران درخت و کوچه های دربند هم دیده می شوند اما شاید کمتر کسی بداند نمونه های اولیه این کوچه ها کجا و چگونه شکل گرفته اند.

حمیدرضا بیگ زاده – کارشناس معماری – در این باره به ایسنا می گوید: «بافت بومی شهری ناشی از چند عامل بوده است: نظم ناشی از حرکت آب یا شیب زمین، نظم راه مسیرهای مال رو، آدم رو یا کاروان رو که به مرور زمان در تقسیم بندی و بلوک بندی بافت ها تأثیر می گذاشته است. جاهایی که به سبب مسیر حرکت آب، معابر باریکی بین قطعات زمین به وجود می آوردند و عموما هم خیلی از آنها زمین کشاورزی بوده است، در بعضی موارد دیوار هم بین این قطعات ساخته می شده چونکه آن زمان بحث حمل و نقل با وسیله نقلیه مطرح نبوده است. شاید شکل گیری اولیه کوچه های آشتی کنان ناشی از همین مسیرها بین زمینهای زراعی و باغی بوده است. بعدها که اینها به محدوده های ساخت و سازهای سکونتی اضافه می شود کوچه ها همان شکل باریک خودش را حفظ می نماید. در خیلی از بافت ها در محله های تاریخی تهران یا شهرهای حاشیه کویر به سبب نحوه تقسیم زمین یا گاهی به سبب شرایط اقلیمی از کوچه های بسیار باریک استفاده می کردند که اسم این کوچه ها به لحاظ ادبیات عامه به نام کوچه های آشتی کنان شناخته می شود. این کوچه های عرض کم با عنایت به معیارهای امروزی دیگر مورد پسند نیستند؛ چون که یکی از معیارهای بافت فرسوده، نفوذناپذیری است و تعریفش چنین می شود که عرض معابر کم باشد و ماشین نتواند در آن تردد کند.»

او ادامه می دهد: «اگر بافتی به صورت کلی ثبت ملی نشود یا مورد حفاظت قرار نگیرد، اغلب این کوچه هایش از بین می روند؛ بخصوص با شکل امروزی ترافیک که بیشتر مردم دوست دارند ماشین هایشان تا جلوی در یا داخل خانه هایشان بیاید و به عبارتی ماشین جزء جدانشدنی زندگی شان به حساب می آید.»

این عضو هئیت علمی دانشگاه فنی و حرفه ای یزد به فرهنگ سازی در این حوزه اشاره می کند: «فرهنگ سازی در این حوزه عزم جدی می طلبد چون که این کوچه ها به زودی از بین می روند ازاین رو باید میراث فرهنگی و شهرداری ها برای فرهنگ سازی در این حوزه عزم جدی داشته باشند. همینطور دید عمومی نسبت به این کوچه ها چندان مثبت نیست. قدیم ها اگر خانه کسی در این کوچه ها بود خصوصیت مثبتی محسوب می شد اما امروزه وضعیت فرق کرده و عاملی به حساب می آید که ارزش ملک را پایین می آورد و به فکر تعریض آن می افتند تا کوچه محل زندگی شان تغییر ماهیت پیدا کند در حالیکه بخشی از خانه های تاریخی اطراف این کوچه ها هم از بین می رود و نمونه های مشابه آن در شهرهای تاریخی هم بسیار زیادند. اگر اجازه دهیم در کوچه دربندها دخل و تصرف کنند یا سقف ساباط ها را بردارند، خانه های تاریخی مجاور این کوچه ها هم صدمه می بینند، الگوی فضای شهری از بین می رود و به نقطه ای می رسیم که ساباط به خاطره تبدیل می شود.»

به گفته بیگ زاده «به دلیل شرایط اقلیمی مناطق کویری، بیشترین نمونه های کوچه های آشتی کنان در شهرهای حاشیه کویر دیده می شوند چون که میزان سایه اندازی در این معابر زیاد است. این کوچه ها ناشی از خصوصیت درونگرایی است و در این شرایط بافت هم فشرده تر است. از طرفی پیچ و خم کوچه های آشتی کنان جنبه دفاع از شهر و بافت مسکونی هم داشته اما هم اکنون شرایط فرق کرده و مثل گذشته نیست و همین مبحث می تواند تهدید محسوب شود چون امدادرسانی در این معابر با مشکلاتی همراه می شود. در مناطق کوهستانی که بارندگی برف زیاد است به سبب مبحث برف انداز و احتیاج به آفتاب بیشتر، کوچه های آشتی کنان کمتری وجود دارد. ما چیزی به نام شهر، روستا یا بافت تاریخی داریم که حفظ اصالت و هویت آن یک اولویت کلی است اما نگه داشتن مردمی که ساکن این فضاها هستند، ارزش محسوب نمی گردد و نمی توان آنان را محکوم به زندگی در این نقاط کرد. تغییر این فضاها مثل یک جراحی می ماند که باید نقطه به نقطه آن به صورت موردی دیده شود تا بدون آنکه صدمه ای به آن وارد نماییم اقداماتی برای گشایش در این حوزه انجام دهیم. عرض معابر کوچه های آشتی کنان کمتر از دو متر است. اگر چاقوی سلاخی را برداریم و بگوییم هر کوچه ای که عرض آن کم است به چهار متر برسانیم تخریب وحشتناکی صورت می گیرد و این نوع بافت های شهری هم بسیار ظریفند.»

یکی از مشکلات بافت های قدیمی این است که در صورت یک سانحه، ماشین های امداد مثل آمبولانس یا آتش نشانی نمی توانند وارد این محله ها شوند ازاین رو امدادرسانی در این معابر با مشکل همراه می شود. اما این کارشناس معماری برای این مورد هم راهکاری دارد: «اگر بخواهیم وسایل نقلیه همچون آمبولانس و ماشین آتش نشانی به تک تک خانه ها دسترسی پیدا کنند حتما منجر به سلاخی این بافت ها می شود اما در این حوزه راهکارهایی هم وجود دارند و میتوان دسترسی خودرو های امدادی یا وسایل نقلیه را تا مسافت مشخصی مجاز دانست. به هر حال زندگی در این کوچه ها سختی هایی دارد اما این طور نیست که مجبور به تخریب کل بافت شویم. در کشور ما روی این مورد کم کار شده در حالیکه در برخی از شهرهای دنیا که به حفظ بافت تاریخی اهمیت می دهند ماشین های خاص آن بافت را طراحی نموده اند. ماشین های امدادی که در بافت تاریخی استفاده می شوند با ماشین هایی که در نقاط دیگر شهری مورد استفاده قرار می گیرند، تفاوت دارند. در کشور ما هم میتوان از ام وی ام های کوچک یا اتومبیل های برقی بهره برد یا میتوان با هزینه های متعادلی، این دست از امکانات را برای ساکنان این مناطق فراهم نمود. به نظرم انتظار بیراهی نیست که وسایل نقلیه امدادی متناسب با این مسیرها طراحی یا از کشورهای دیگر خریداری شود. اگر تاسیسات شهری مثل آتش نشانی را داخل بافت های تاریخی فراهم نماییم حتی اگر اتفاق ناخوشایندی بیفتد لازم نیست از ماشین آتش نشانی در این محله ها استفاده گردد. عمده بافتی که در شهرهای تاریخی می شناسم با این وسایل قابل دسترسی اند که البته این مورد احتیاج به فرهنگ سازی دارد تا مردم هم همراه شوند و با آگاهی و درک حفظ این کوچه ها سختی های زندگی در این فضاها را بپذیرند. در آلمان یک سری فضاهای مسکونی وجود دارد که به تازگی طراحی شده اند اما امکان دسترسی وسایل نقلیه را تا مقابل واحدها نمی دهند و افراد از یک مسیری به بعد باید از دوچرخه استفاده یا مسیر را با پای پیاده طی کنند.»

منبع: صد کادو