گفت وگو با مجیب مهرداد، برگزیده جایزه شاملو از نشناختن همسایه همزبان تا نقش سیاست

به گزارش صد کادو مجیب مهرداد با اشاره به اینکه جامعه ایران شناخت زیادی از افغانستان ندارد، می گوید: امیدوار هستم کم کم بتوانیم موجب شویم شناخت بهتری از مردم و کشور ما نزد همزبانان ایرانی به وجود بیاید و این مساله به نزدیکی بیشتر مردم و رفع کلیشه های برساخته سیاستمداران کمک نماید. او همین طور با تشریح شعر افغانستان و تحولات آن می گوید استعدادهای شعری قربانی جبر جغرافیایی و تاریخی شده اند اما با این وجود به آینده شعر این کشور خوش بین است.
مجیب مهرداد، شاعر، نویسنده و روزنامه نگار افغانستانی است که تا حالا چند دفتر شعر به چاپ رسانده و یکی از مجموعه هایش به نام «گلادیاتورها هنوز هم می میرند» در سال ۱۳۸۶ برنده جایزه کتاب برگزیده نهادهای جامعه مدنی افغانستان برای صلح شده است. او شعرهایی را نیز از شاعران مشهور جهان همچون تاگور، گینزبرگ، مایاکوفسکی و غیره ترجمه کرده است. یکی از فیلم نامه های وی به نام «فصل چهارم بهشت خاموش» نیز برنده جایزه بهترین فیلم نامه در مجموعه جوایز «رومی اواردز» افغانستان شده است. اما بتازگی مجموعه شعر «کوچه دلفین ها»ی این شاعر که این روزها در آلبانی به سر می برد برگزیده جایزه «شعر شاملو» شده است. در پی این مساله ایسنا گفت وگویی با او داشته که مشروح آن در ادامه می آید:
ارزیابی تان را از جوایز ادبی و تأثیری که می تواند بر شعر بگذارد، توضیح می دهید.
یکی از عواملی که موجب می شود ادبیات رشد کند، برگزاری جوایز ادبی است، برای اینکه جوایز ادبی در کنار اینکه به آفرینندگان آثار ادبی انرژی می دهد و احساس خلاقیت شان را زنده نگه می دارد، یک محک هم هست. شاعران و نویسندگان بوسیله این جوایز، ارزش کار خودرا محک می زنند و به ارزش کار خود پی می برند و این موجب می شود که کار و تلاش بیشتری داشته باشند و کیفیت کار خودرا بهتر کنند و یا حداقل کیفیت کار خودرا تنزل ندهند.
جوایز ادبی قسمتی از پروسه رشد و پیشرفت ادبیات در تمام جوامع است؛ جایزه «گنکور» در فرانسه و یا «پولیتزر» در کشورهای انگلیس زبان همان محک هایی است که جامعه و نویسندگان، وضعیت فرهنگی کار خود و کار دیگران را می سنجند و محک می زنند. این جوایز فوق العاده اهمیت دارد.

سیاست نمی تواند بر جاذبه های فرهنگ مشترک غلبه کند
اهدای جایزه شعر شاملو به کتاب شعری از افغانستان چه تأثیری بر مراودات ادبی بین دو کشور می تواند داشته باشد، باتوجه به اینکه ما پیشینه تاریخی و ادبی دیرینه ای با هم داریم که در دوره هایی از هم جدا افتاده اند.
منطقه ای که ما در آن زندگی می نماییم، مردمان فراوانی دارد و فرهنگ های زیادی در این منطقه هست. این مردم با فرهنگ های شان در تاریخ معاصر و در جغرافیای های سیاسی محدود شده اند، در خیلی از موارد دولت ها مانع روابط فرهنگی این مردمان می شوند و محدودیت ایجاد می کنند و نمی گذارند که مردم فرهنگ مشترک شان را تجلیل کنند اما واقعیت این است که حوزه سیاست با همه تلاش هایش برای محدود کردن و جدا کردن، نتوانسته بر جاذبه های فرهنگ مشترک و تعلقات مشترک مردمان منطقه غلبه کند. در میان کشورهای ما، ایران و افغانستان، مردمان از اقوام مختلف پیوندهای تاریخی دارند و این پیوندها همچنان تقویت شده و هیچ چیزی مانع نمی گردد که مردم از فرآورده های فرهنگی خود در دو طرف مرز لذت ببرند و فرآورده های فرهنگی خودرا تجلیل کنند.
جغرافیای سیاسی یک واقعیت دنیای معاصر است، دولت ها هستند و وجودشان انکارناپذیر است منتها نباید دولت ها مانع تجلیل شباهت های فرهنگی مردمان جغرافیای سیاسی متفاوت شوند. متأسفانه در تاریخ معاصر شاهد محدودیت هایی بودیم اما تحولات فرهنگی اخیر و دنیای مجازی، جغرافیای سیاسی را با تمام محدویت هایش بی اثر ساخته و مردمان همزبان و هم فرهنگ یکدیگر را می فهمند و از اقوام و زبان های مختلف در این فضای مجازی درحال گفت و گو، تبادل اطلاعات و نظر و ذائقه های فرهنگی هستند. فکر می کنم این تحول دیجیتالی که آمده برای کسانی که در کشورهای مختلف زندگی می کنند و شباهت های فرهنگی دارند و می خواهند نزدیک هم باشند، از یکدیگر بیاموزند و همدیگر را بیشتر بشناسند نتایج خوبی داشته است و این فضا در شناخت بهتر همدیگر هم کمک می کند؛ تصوراتی که کشورهای منطقه از یکدیگر دارند، بیشتر زاده روایت های سیاسی و منافع سیاسی دولت ها است که البته آنها اجازه می دهند تعدادی از روایت ها عمومی شود ولی همه همیشه واقعی نیستند و بخش بزرگی از واقعیت نادیده می ماند.

جامعه ایران شناخت زیادی از افغانستان ندارد
فکر می کنم نزدیکی های فرهنگی بطورمثال جوایز ادبی و دیده شدن کار فرهنگیان و نویسندگان و شاعران افغانستان موجب می شود تصویر بهتری از مردم ما در ایران به وجود بیاید. البته ایران کشوری است که میزبان شمار زیادی از مهاجران افغانستانی است، می دانیم که مهاجران زندگی پرفراز و نشیبی داشتند؛ در کنار اینکه کار کردند تا به اقتصاد خانواده هاشان کمک کنند با شماری از محدودیت ها و تلخی ها هم روبه رو بودند که امیدوار هستم این رنج ها کمتر شود و مهاجران بتوانند از حقوقی که یک مهاجر در کشورهای دیگر برخوردار است، به خصوص آموزش کودکان، برخوردار شوند. کودکان مهاجر افغانستان حق دارند در ایران به آموزش مجانی دست یابند مانند تمام کشورهای دیگر که کودکان مهاجر از حق آموزش محروم نمی شوند، حتی مهاجری که خیلی از فرآیند های قانونی اش را تکمیل نکرده باشد از حق آموزش محروم نمی گردد. امیدوار هستم کودکان مهاجر افغانستان در ایران حق آموزش رایگان داشته باشند و ایران نیز مانند سایر کشورها وضعیت حقوقی مناسب کرامت انسانی مهاجران را برای شان بوجود آورد.
طبیعی است که جامعه ایران شناخت بسیار زیادی از افغانستان ندارد به جز جامعه نخبگان و فرهنگیان ایران، امیدوار هستم کم کم بتوانیم موجب شویم شناخت بهتری از مردم و کشور ما نزد همزبانان ایرانی به وجود بیاید و این مساله به نزدیکی بیشتر مردم و رفع کلیشه های برساخته سیاستمداران کمک نماید، البته این مشترکات باید با نیت دفاع از حقوق یکدیگر در منطقه و حقوق تمام کسانی که زیر ستم هستند و برای دفاع از آزادی و حقوق بشر فعالیت می نمایند تجلیل شوند. مراد من از همبستگی، پیوند عمیق و ارزشی است که همان گونه ای که ریشه در مشترکات دارد از طرف دیگر ریشه در ارزش هایی چون عدالت، آزادی و مدارا دارد.

شعر معاصر افغانستان ناشناخته است
ارزیابی شما از وضعیت شعر در افغانستان چگونه است؟
اولین شعرهای معاصر افغانستان، حدودا همزمان با شعرهای نیما در ایران است؛ فکر می کنم در سال ۱۳۱۵ یا ۱۳۱۶ نیما شعر ققنوس را می نویسد که بعنوان یکی از نمونه های استاندارد از کار شاعرانگی اش است. در همین دوره خلیل الله خلیلی شاعر برجسته افغانستانی اولین شعرهای نیمایی را در افغانستان می نویسد بطورمثال شعر «سرود کوهسار» که همزمان با نیما و تحت تأثیر شعر نیما است. استاد خلیلی یکی از بزرگ ترین قصیده سرایان زبان فارسی در زمان خود و شاید آخرین و مهم ترین شاعر قصیده سرای زبان فارسی بوده است که در منطقه کسی به قدرت او قصیده نمی نوشت اما او با تمام احاطه ای که به زبان کلاسیک فارسی داشت، بوسیله مجله موسیقی که از ایران به افغانستان می آمد، با شعر نیمایی آشنا می شود. آنها را می آزماید و اتفاقا مورد خشم انجمن ادبی کابل قرار می گیرد و در مجله کابل مطلبی را با این مضمون می نویسند، «حیف قریحه ای که به چنین ابتذالی روی آورده است».
تا دهه ۶۰ شاعران بزرگی در افغانستان ظهور کردند. اما شعر معاصر ما ناشناخته است و تحقیق و پژوهشی دراین زمینه صورت نگرفته است. امیدوار هستم روزی بتوانیم مقالات تحقیقی خوبی درباره شعر معاصر افغانستان بنویسیم و این شعر مهم را معرفی نماییم.

شعر بعد از سقوط طالبان
بعد از سقوط دوره اول طالبان، نسلی از شاعران در افغانستان آمدند که امکانات بیشتر از نسل های پیش دارند؛ نسل ما تجربه خفقان دوران طالبان را داشت، هم با تاریخ معاصر افغانستان آشنا بود و در کنار آن بوسیله وسعت یافتن رسانه های اجتماعی نسبت به نسل قبل دسترسی بیشتری به منابع فارسی و زبان های دیگر داشت، دوستی با شاعران ایرانی که حالا در جمع شاعران بزرگ و سلبریتی های ایران هستند، دسترسی به شعر و کتاب ایرانی که بی پیشینه بود، آشنایی با زبان انگلیسی و خیلی از زبان های دیگر و یا تحصیل در کشورهای دیگر _ بطورمثال من در هند مستری (فوق لیسانس) گرفتم _ موجب شد آشنایی دست اول با شماری از شاعران بزرگ دنیا پیدا نماییم که این یکی از وجوه امتیاز ما بر نسل های گذشته بود، البته در شاعران نسل پیش نیز تعدادی زبان بلد بودند که زبان های دیگر را می فهمیدند مانند استاد واصف باختری، عبدالله نایبی، سمیع حامد و دیگران… اما در نسل ما تعداد شاعرانی که زبان می دانستند بیشتر بود، البته این امتیاز از این نظر مطرح است که ما توانستیم به منابع بیشتری دسترسی داشته باشیم.
شعری که پس از سقوط دوران اول طالبان توسط نسل ما به وجود آمد، شعر قابل اعتنایی در افغانستان است؛ سبک های مختلف، غزل، مثنوی و چهارپاره و شعرهای آزاد در سبک های مختلف و شعرهایی را که در ایران رواج داشت، در افغانستان آزمودیم، تفاوت شعر ما با شعر ایران غصه ها و درد و رنجی است که در شعرهای ما بیشتر است. در حقیقت احیانا دلیلی که کتاب من برجسته و برنده جایزه شد این بود که توانسته بودم بین رنج ها و تحولاتی که در کشورم اتفاق می افتد، مانند جنگ، فقر و آوارگی و مهاجرت و شعر پیوند متعادل ایجاد کنم، یعنی شعرم نه به شعار محض تبدیل گردد و نه به شکلی باشد که کسی سر درنیاورد که این شعر چیست و چه چیزی را می خواهد بیان کند. من به تلفیق متعادلی از شعر و درد و رنج مردم در این مجموعه رسیده ام.
سال های زیادی است که شعر می خوانم، نسل ما در افغانستان با تمام تحولات شعری در ایران آشنایی و نزدیکی عمیق دارد، ما تمام سبک های شعری را با مبانی تئوریک و نمونه هایش در کابل و بلخ و هرات و بدخشان و سایر ولایات افغانستان خوانده ایم و با زیر و بم شعر معاصر ایران کاملا آشنایی داریم، در کنار آن به زبان آشنایی داشتیم و من شعر معاصر انگلیس و چین تا اسپانیا و امریکای لاتین را جست وجو می کردم که به زبان انگلیسی بخوانم که محصول آن چه گفتم مجموعه شعر «دلفین ها» هست و خوشحالم و امیدوار هستم این مجموعه نماینده خوبی از شعر افغانستان شود و دریچه ای در ایران باز کند تا شعر و داستان افغانستان بیشتر دیده و خوانده شود.

شاعرانی که قربانی جبر تاریخ و جغرافیا شده اند
آینده شعر را در این دیار چگونه می بینید؟
ما شاعران بسیار مستعدی داشتیم، این استعدادها در تمام نسل های شعر افغانستان وجود داشته است. در نسل های بعد از دهه ۴۰ که وارد ادبیات افغانستان شده اند، ما با استعدادهایی در حد نبوغ طرف می باشیم اما به علت اینکه جامعه ما، جامعه درگیر جنگ و کودتا و نابسامانی و تحولات شتاب آلود سیاسی بود، هیچگاه به آن ثباتی که بتوانیم یک فضای فرهنگی پویا و بالنده ایجاد نماییم، نرسیدیم و بنا بر این استعدادهای درخشان ادبیات معاصر ما حیف شدند، این استعدادها قربانی جبر جغرافیایی و جبر تاریخ و سرنوشت ملی شان شدند.
نسل ما نسلی است که حداقل ۲۰ سال ثبات را تجربه کردیم، امکان دسترسی به منابع مختلف و گسترده را داشتیم و فکر می کنم در دهه های آینده شاهد ظهور چهره های درخشانی باشیم که شاید نماینده شایسته شعر و داستان افغانستان باشند؛ هم در نسل ما این ظرفیت وجود دارد و هم نسلی که پس از ما وارد شده، آنها توانایی بسیار فراوان و اشتیاق فراوانی برای آموختن و نوشتن دارند. من شخصا به آینده ادبیات افغانستان بسیار امیدوار هستم.

به دنبال شعر عینی و دیداری
درباره مجموعه شعرتان هم اگر توضیحی بدهید ممنون می شوم.
دوستانی که با شعرم آشنایی دارند می دانند حدودا پس از مجموعه شعر «مخاتب» که مجموعه «سربازها» را چاپ کردم، سمت پرداخت های تماتیک رفتم و کوششم این بود در هر مجموعه ای صدای واحد داشته باشم و اشعار در مجموعه شعرم مانند اجزای یک سمفونی باشد، فکر می کنم این مساله تأثیر یک مجموعه را بیشتر می کند و به همین خاطر مجموعه «سربازها» را نوشتم که درباره جنگ و سربازهایی است که به افغانستان حمله کردند مانند سربازهای شوروی، سربازهای امریکایی و طالبان، سربازهایی که گرفتار مصیبت جنگ بودند، مصیبت جنگ که ماهیتش فاجعه و درد و رنج و جابه جایی و غربت بود و هیچ گاه دنبال شعارهای دروغین جهان وطنی در دوران ایدئولوژی و دوره اخیر نبوده، سرباز بیش از اینکه به یک ایدئولوژی و شعار فکر کند به فاجعه ای که درگیر آن بوده فکر می کرده، به زادگاهش فکر می کرده و به زندگی و خانواده اش فکر می کرده است. در حقیقت «سربازها»ی من روایت قصه های سربازهاست و قبل از آن مجموعه «مخاتب» را داشتم که تجربه های فراوانی از لحاظ سبک در آن دیده می شود، از سبک آوانگارد شبیه شعر دهه ۷۰ ایران، تا سبک ساده که بعنوان شاخه هایی از شعر ایران در دهه های ۷۰ تا کنون ادامه دارد و یا شعر فاخر که در دهه ۴۰ نوشته می شود، این اثرات را در این مجموعه می بینید که شماری از بهترین شعرهای من در آن مجموعه و مجموعه «سربازها» است.
در این مجموعه های تماتیک کوشش می کنم یک سری شباهت های کلی به لحاظ فضا و سبک و محتوا وجود داشته باشد. مجموعه شعر «کوچه دلفین ها» از لحاظ محتوا اجتماعی است و زبانش به لحاظ سبکی با شعرهای دیگرم تفاوتی ندارد و یا تفاوتش کم است. هدفم از این شعر ترسیم فاجعه ای است که هموطنان من گرفتارش بودند. باورم این است که برای بیان وضعیتی که گرفتارش هستیم به تصویر نیاز بیشتری داریم و برای ایجاد همدردی بیشتر و رسیدن به درک متقابل درباره فاجعه افغانستان به شعری نیاز داریم که تصویر عینی و دیداری داشته باشد. برای همین من سال هاست که دنبال این نوع شعر در سراسر جهان می گردم. شعر من فضای عینی دارد و شعر آبجکتیو است. به لحاظ مضمونی و هم به لحاظ تصویری و زبانی اگر متوجه تصویرهای شعر باشید، شما تصاویر قابل دید مانند تصاویر سینما در شعر من می بینید که دلیلش از یک سو علاقه زیادی است که به فیلم دارم و زیاد فیلم زیاد می بینم از طرف دیگر علتش جست وجوی من در شعر جهان برای یافتن چنین کیفیتی در شعر بوده است.
از زمانی که به این نتیجه رسیدم که شعر معاصر ما، چه ایران و چه افغانستان، بسیار شعر ذهنی ای است و به لحاظ زیبایی شناسی از تصاویر استعاره ای استفاده می شود و تتابع اضافات تصاویر را منقطع و انتزاعی و به شدت ذهنی می سازند، به سمت گونه های شعر عینی رفتم. البته یاد کنم که در ایران تجربه های فراوانی شده و تغییرات زیاد بوده و هر دهه سبک تازه می آمده اما در افغانستان ریتم تحولات بسیار کند بوده، فکر کردم با بهره گیری از عینت گرایی هایکو ژاپنی و لندی های زبان پشتون در افغانستان و کارهای شاعرانی مانند ازرا پاوند در امریکا شعر ما هم باید از آن فضای ذهنی و استعاره ای درون گرا و غیردیداری بیرون شود. البته من این تلاش را با شاعرانی مانند وحید بکتاش داشتیم و تلاش مان این بود که شعر معاصر _ به ویژه نیمایی _ افغانستان از جهان ذهنی که گرفتارش بوده است، بیرون شود.
شعر به لحاظ سبکی شعر کاملا تصویری باشد، تصویر به مفهوم تصویر دیداری و عینیت گرایانه است و به لحاظ مضمونی به مسائل روز و رنج های عینی و ملموس افغانستان متعلق می باشد. وقتی شعر انتزاعی می گویم مرادم شعرهایی برآمده از استبداد و خفقان سیاسی در دهه های ۵۰-۶۰ است که شاعران کوشش می کردند پیام خودرا به شکلی بیان کنند که حکومت های استبدادی پس از کودتا، آنها را نیابند، به همین خاطر در جو اختناق سبک درون گرایانه و ذهنی به وجود آمد. بعنوان شاعری که شعر آزاد کار می کنم تلاش من این بود که از آن فضا شعر آزاد را بیرون بکشم. البته شاعران دیگری نیز با الهام گرفتن از شعر ساده ایران زبان شعر را منعطف تر کرده بودند، طبیعی است که در دهه ۸۰ خورشیدی با سبک های معاصر شعر ایران آشنا بودیم و این سبک ها اثراتی داشتند و با زبان انگلیسی و فضای شعری آنها هم آشنایی پیدا کردیم و از مجموع این ها به چیزی رسیدیم که فعلا هست.

منبع: sadkado.ir