در گزارش مطالعات سند ملی آمایش سرزمین بررسی شد شرایط فعلی و آینده ایران از نظر منابع و مصرف آب چگونه است؟

در ۵۰ سال اخیر؛ چهار دوره مطالعات آمایش سرزمین در کشور انجام شده است. در دوره اخیر بعد از شروع به کار دولت تدبیر و امید و احیای سازمان برنامه و بودجه کشور، تدوین سند ملی آمایش سرزمین و انجام مطالعات پشتیبان آن به مرکز پژوهش های توسعه و آینده نگری سپرده شده است. در مطالعات اخیر با عنایت به اهمیت موضوع، وضعیت آب کشور برای توسعه پایدار مورد توجه قرار گرفته و وضعیت فعلی منابع آب، میزان مصرف، چالش های پیش رو، وضعیت مطلوب، وضعیت محتمل و راهکار ها بررسی شده است.

به گزارش صد کادو به نقل از ایسنا، آمایش سرزمین به دنبال آنست که بتواند به مطلوب ترین، عادلانه ترین و پایدارترین شکل از منابع جمعیت، سرمایه و منابع طبیعی سرزمین استفاده نماید و ارتباط بین عوامل انسانی، اقتصادی و محیطی را تنظیم کند.

آمایش سرزمین به دنبال تحقق اهدافی همچون توسعه فضایی متعادل و متوازن سرزمین با رعایت توان اکولوژیک، حفظ وحدت و یکپارچگی سرزمین، توجه ویژه به قلمروهای خاص سرزمین، کاهش اختلاف در بهره مندی نواحی و اقوام مختلف کشور از مواهب توسعه، ارتقاء راندمان و کارایی اقتصادی، ارتقاء کیفیت زندگی ساکنان همه مناطق کشور و… است.

طی پنجاه سال قبل مفاهیم، روش ها و اصول جغرافیای انسانی، اغلب به گونه ای بدون انسجام مطرح شده و مفاهیم جغرافیای اجتماعی و فرهنگی هم بسیار جسته و گریخته بیان شده است. جای خالی این مفاهیم، نه فقط در برنامه ریزی های کشور، بلکه در فضای علمی و دانشگاهی هم بسیار محسوس است.

با توجه به قرارگیری کشور ایران در کمربند خشک و نیمه خشک جهان و همین طور روندهای جهانی تغییرات اقلیمی و کاهش منابع آب در دسترس، توجه به موضوع آب بعنوان یکی از موضوعات کلیدی و موثر در افق ۱۴۲۴ بسیار مهم و لازم است.

به همین دلیل در دوره ی جدید مطالعات آمایش سرزمین، توسعه پایدار، بستر زیست محیطی و منابع آب برای استقرار فعالیت ها و جمعیت در آینده، مورد توجه قرار گرفته است.

ایران به لحاظ محدوده های جغرافیایی، شرایط اقلیمی، مرزهای آبی و خاکی و ناهمواری های گسترده دارای شرایط متنوعی است؛ بنابراین، هر منطقه توانمندی های مخصوص به خودرا دارد. منابع آب و طیف وسیعی از خدماتی که ارائه می کنند، موجب کاهش فقر، رشد اقتصادی و پایداری محیطی می شود. آب به بهبود در رفاه اجتماعی و رشد فراگیر و تأثیرگذار بر معیشت میلیاردها انسان از غذا و امنیت انرژی تا سلامت انسان و محیط زیست کمک می نماید. اما تنها قسمتی از منابع آب های موجود و در دسترس، تجدیدپذیر بوده و بخش چشمگیری از منابع آب که بوسیله آبخوان ها برداشت می شوند، تجدیدناپذیر هستند.

از طرف دیگر، توزیع زمانی و مکانی منابع آب در سطح زمین هم متوازن نیست. با افزایش جمعیت و روند شهری شدن در جهان، مصرف آب هم سیر تصاعدی داشته و هر ساله به موازات استفاده بی رویه از آن، آلودگی ناشی از مصرف کودها و سموم دفع آفات، دفع فاضلاب ها و دیگر منابع آلوده کننده، بخش زیادی از این منابع محدود و باارزش را غیر قابل استفاده می نماید و درنتیجه تامین آب سالم به میزان کافی به یکی از معضلات جوامع بشری تبدیل گشته است.

بخشی از گزارش های پشتیبان سند ملی آمایش سرزمین با عنوان گزارش مطالعات آب، به بررسی وضعیت منابع آب، چالش ها، نقاط قوت و فرصت های این حوزه، سناریوهای مختلف پیش رو و وظایف بخش های مختلف می پردازد.

وضعیت عرضه و تقاضای آب در ایران به چه صورت است؟

در این گزارش جایگاه آب در اسناد فرادستی، برنامه های توسعه کشور و تجارب آمایش سرزمین در دوره های مختلف بررسی شده و همین طور روند تغییرات منابع آب جهان و ایران، وضعیت اقلیمی ایران مورد ارزیابی قرار گرفته است.

طبق این گزارش، ایران دارای اقلیم های فراخشک، نیمه خشک و مدیترانه ای است و حدود ۶۵ درصد از مساحت کشور را اقلیم های فراخشک و خشک بیابانی در بر گرفته است. در این اقلیم میزان بارش خیلی کم، یعنی کم تر از ۵۰ تا ۱۵۰ میلی متر در سال است و متوسط درجه حرارت سالانه بسیار زیادی دارد و به همین دلیل، جمعیت نسبتاً محدودی در این بخش ساکن هستند.

مناطق با اقلیم نیمه خشک در کشور بین ۲۰۰ تا ۳۰۰ میلی متر بارندگی سالانه دارند و حدود یک پنجم از خاک کشور را شامل می شوند. در اقلیم مدیترانه ای بارندگی بیشتر از مناطق نیمه خشک بوده و به حدود ۵۰۰ میلی متر در سال هم می رسد. وسعت مناطق با اقلیم مدیترانه ای در کشور حدود پنج درصد کل مساحت کشور را تشکیل می دهد.

در این گزارش خصوصیات طبیعی و فیزیوگرافی حوضه های آبریز، بیلان آب، بیلان آب زیرزمینی، میزان مصارف آب (کشاورزی، صنعت، خدمات و شرب) به تفکیک حوضه های آبریز مطرح شده و در آن عنوان شده است که حجم کل برداشت آب برای مصارف مختلف از منابع آب های سطحی و زیرزمینی کشور برابر ۹۸.۱ میلیارد متر مکعب است. بخش «کشاورزی»، «شرب و بهداشت» و «صنعت و خدمات» در مجموع به ترتیب ۸۷.۹، ۸.۴ و ۱.۸ میلیارد مترمکعب آب برداشت می کنند.

میزان برداشت از منابع آب سطحی ۴۴.۲ و از آب های زیرزمینی ۵۳.۹ میلیارد مکعب است. سهم آب های زیرزمینی شامل چاه ها و قنوات در تامین نیازهای مختلف کشور، ۵۴.۹ درصد است.

بیشترین میزان برداشت از آب سطحی مربوط به حوضه آبریز خلیج فارس و دریای عمان با ۲۲.۳ میلیارد مترمکعب و بیشترین میزان برداشت از آب زیرزمینی مربوط به حوضه آبریز فلات مرکزی با ۳۰.۵ میلیارد مترمکعب است.

همچنین در این گزارش نظام های برداشت از منابع آب و ساختار فضایی بخش آب شامل سدها، خطوط انتقال و توزیع، کانال های توزیع، شبکه تصفیه خانه ها و شبکه جمع آوری فاضلاب و تصفیه، منابع آب غیر متعارف شامل آب های حاصل از باروری ابرها، آب های حاصل از رطوبت هوا (شبنم و مه)، آب های حاصل از پروسه آب شیرین کن ها، منابع آب های شور و لب شور، منابع آب فسیلی و… و روش های استفاده از این منابع، آب مجازی و میزان آب در دسترس و قابل برنامه ریزی به تفصیل مورد بررسی قرار گرفته است.

بر اساس مطالعات انجام شده برای این گزارش، چالش های اصلی آب کشور شامل ناکارآمدی نظام تخصیص، الگوی کشت نامناسب، مشکلات آلودگی و زیست محیطی، کمبود منابع مالی، مشارکت محدود بخش خصوصی و نحوه تقسیم وظایف میان این بخش و بخش عمومی، قوانین مشخص کننده حقوق و امتیازات ناشی از مالکیت آب، تلفات آب هنگام آب رسانی، نحوه تعامل ذی نفعان، عدم مشارکت ذی نفعان، ساختار سنتی بخش کشاورزی، زیرساخت های ضعیف مدیریت منابع، قیمت ناچیز آب کشاورزی هستند.

برای رسیدن به وضعیت مطلوب باید چه تغییراتی انجام شود؟

مطالعات انجام شده حاکی از آنست که چشم انداز توسعه فضایی کشور در افق ۱۴۲۴ باید به شکلی باشد که بخش آب دارای خاصیت های زیر شود:

– توسعه یافته برخوردار از دانش پیشرفته؛

– دیدگاه بلندمدت (دورنگر) به صیانت از منابع آب و انرژی و انتقال آن به نسل های آینده؛

– حفاظت، کنترل و بهره برداری از منابع آب های سطحی و زیرزمینی؛

– مدیریت یکپارچه (جامع) آب و تعادل بخشی بین منابع و مصارف آب، حفاظت کمی و کیفی منابع؛

– دسترسی عادلانه همگان به آب سالم و کافی و الگوهای مصرف مناسب؛

– منافع ملی و توسعه پایدار کشور و افزایش راندمان آب؛

– حفاظت و پایداری کمی و کیفی منابع آب؛

– گسترش آگاهی عمومی و توسعه فناوری و تحقیقات.

بر اساس مطالعات انجام شده؛ بخش آب باید با مشارکت مستقیم بخش های اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی، زیربنایی و خدماتی در محدوده هر یک از حوضه های آبریز کشور، برای دستیابی به حکمرانی پایدار با تاکید بر مدیریت به هم پیوسته منابع آب و توسعه پایدار، سازگار با شرایط اقلیمی، کم آبی و زیست محیطی، بمنظور ایجاد تعادل و پایداری بین منابع و مصارف آب و حفاظت کمی و کیفی و ارتقاء راندمان از منابع آب به شکلی عمل کند تا در افق زمانی ۱۴۲۴ میزان مصارف آب سطحی به حداکثر ۶۰ درصد منابع آب تجدیدپذیر و برداشت از آب زیرزمینی ۲۵ درصد کم شود و تعادل در منابع و مصارف آب و تعادل بخشی آب زیرزمینی بوسیله بازچرخانی و استفاده چندباره از آب، ارتقای راندمان و کاهش مصارف غیرضروری محقق شود.

بر اساس این مطالعات، فاکتورهای سناریوی محتمل در پیش بینی وضعیت آینده بخش آب در ایران به شرح زیر است:

– تعادل عرضه و تقاضای آب (مجموع برداشت ها نسبت به آب تجدیدپذیر برحسب درصد): ۷۸ درصد

– آب قابل برنامه ریزی مصرفی از آب تجدیدپذیر: ۹۰ میلیارد مترمکعب

– تعادل بخشی آب زیرزمینی (اضافه برداشت سالانه آب زیرزمینی): ۳.۵- میلیارد مترمکعب

– استفاده از آب های غیرمتعارف: ۲.۵ میلیارد مترمکعب

– نمک زدایی آب: یک میلیارد مترمکعب

– راندمان آب کشاورزی: ۱.۸ کیلوگرم بر مترمکعب

– تامین آب کشاورزی: ۷۷ میلیارد مترمکعب

– تامین آب صنعت: سه میلیارد مترمکعب

– تامین آب شرب: ۱۰ میلیارد مترمکعب

– تامین حق آبه زیست محیطی: ۸ میلیارد مترمکعب

وظایف بخش های مختلف کشور در قبال بخش آب

در این گزارش راهبردهای مورد نیاز برای تغییر رویکرد در زمینه آب، به تفصیل مطرح شده اند. همین طور در این گزارش عنوان شده که بخش آب به تنهایی و بدون همکاری و مشارکت سایر بخش ها، امکان مدیریت صحیح و پایدار منابع آب کشور را نخواهد داشت. بنا بر این وظایف بخش های مختلف شامل مجلس شورای اسلامی، دولت، بخش آب، کشاورزی، صنعت و معدن، منابع طبیعی و محیط زیست و سیاست خارجی به تفکیک ذکر شده است.

بر اساس مطالعات انجام شده، «تنقیح قوانین در رابطه با آب»، «تصویب قانون جامع آب» و «تغییر و اصلاح قوانین در جهت اعمال مدیریت تقاضا و مصرف آب و جلوگیری از خرد شدن اراضی و برداشت های بدون مجوز آب های سطحی» وظایف و انتظاراتی هستند که مجلس شورای اسلامی، باید برای مساعدت با مدیریت صحیح و پایدار انجام دهند.

همچنین از دولت خواسته شده با اجرای مواردی همچون تصویب الگوی ملی برای امنیت غذایی و ارتقاء سلامت و تایید آن در مراجع ذی ربط، انتقال مرکز ثقل اشتغال های جدید از بخش کشاورزی به بخش های خدمات، صنعت و معدن، تهیه و تدوین لوایح و مقررات برای تشویق سرمایه گذاری شرکت های خارجی در بخش آب و کشاورزی، ایجاد ساختار وزارت آب، محیط زیست و منابع طبیعی و… به مدیریت صحیح و پایدار منابع آب کشور کمک نماید.

اقداماتی مانند اعمال و استقرار حکمرانی پایدار آب، تعیین میزان آب قابل برنامه ریزی برمبنای ۶۰ درصد میزان آب تجدیدشونده کشور، کاهش برداشت از منابع آبی کشور، تعادل بخشی آب های زیرزمینی، برنامه ریزی جهت استفاده بهینه از منابع آب سبز و… نمونه ای از مواردی هستند که بعنوان وظایف بخش آب، مطرح گردیده است.

بخش کشاورزی هم می تواند با پرداخت و هدفمند کردن یارانه ها در بخش کشاورزی، تدوین و تصویب استراتژی های توسعه و مدرن سازی کشاورزی، افزایش راندمان آبیاری، کاهش تبخیر از سطح مزرعه و… به مدیریت صحیح منابع آبی در کشور کمک نماید.

احداث صنایع متناسب با منایع آب و لحاظ کردن مسائل زیست محیطی، فعال کردن تجارت باتوجه به کمبود منابع آب در بخش کشاورزی، تدوین استانداردهای الزامی برای مصرف آب در صنایع، بازچرخانی و استفاده چندباره از آب و… نمونه ای از اقدامات بخش صنعت و معدن در بهبود مدیریت منابع آبی کشور هستند.

همچنین بخش منابع طبیعی و محیط زیست باید با جلوگیری از ورود آلاینده ها به منابع آب، تدوین برنامه جامع مدیریت محیط زیست، ساماندهی پسماندها و دورریزها از منظر کنترل آلاینده ها، تعیین و تامین حقابه های زیست محیطی رودخانه ها، تالاب ها و… زمینه ها را برای مدیریت بهتر منابع آبی فراهم آورد.

به اعتقاد پژوهشگران گزارش مطالعات آب سند آمایش سرزمین؛ بخش سیاست خارجی هم با دیپلماسی فعال با کشورهای همسایه در جهت استیفای حقوق ایران در منابع آب مشترک و رودخانه های مرزی و همین طور در جهت حفاظت از محیط زیست ایران، به حفاظت از منابع آب کشور کمک نماید.

به گزارش صد کادو به نقل از ایسنا، گزارش بخش آب، قسمتی از مطالعات پشتیبان سند ملی آمایش سرزمین است که توسط پژوهشگران گروه پژوهشی آمایش سرزمین، توسعه و توازن منطقه ای مرکز پژوهش های توسعه و آینده نگری سازمان برنامه و بودجه انجام شده است.

در پنج دهه گذشته، چهار دوره مطالعات آمایش سرزمین در کشور تجربه شده است. در دوره اخیر بعد از شروع به کار دولت تدبیر و امید و احیای سازمان برنامه و بودجه کشور، باتوجه به اهمیت موضوع و با استناد به تکلیف قانونی ماده ۲۶ قانون برنامه ششم توسعه، تدوین سند ملی آمایش سرزمین مد نظر قرار گرفت و انجام آن به مرکز پژوهش های توسعه و آینده نگری سپرده شده است.

آخرین دوره مطالعات سند ملی آمایش سرزمین در ایران، در قالب ۱۹ گروه مطالعاتی و با حضور بیش از ۷۰ نفر از صاحب نظران و کارشناسان حوزه های جمعیتی، محیط زیست، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی انجام شد که ماحصل آن تدوین بیش از ۴۰ جلد گزارش پشتیبان سند ملی آمایش سرزمین بود.

این گزارش در ۱۴۳ صفحه گردآوری شده است. مدیریت این مطالعه بر عهده دکتر هدایت فهمی و دکتر محسن ابراهیمی خوسفی بوده و حمید مصاحبی، بهارک محمدی، آرمان کیوانیا، نگار نجار، عطیه نظری و مریم اقدام در انجام این مطالعه مشارکت داشتند.

بخش مطالعات آب سند آمایش سرزمین، در زمستان ۹۹ انتشار یافته و در ایام اخیر بطور رسمی در اختیار رسانه ها قرار گرفته است.

منبع: صد کادو