شب یلدا، داستان تاریکی و روشنایی

به گزارش صد کادو خراسان رضوی یک استاد تاریخ ضمن اشاره به قدمت ۷۰۰۰ ساله شب یلدا، اظهار داشت: شب یلدا روایتی از دوگانگی تاریکی و روشنایی است و بر مبنای افسانه ها در این شب خرد بر جهل و روشنایی بر تاریکی غلبه کرده و پیروز میدان می شود.

یوسف متولی حقی در گفتگو با ایسنا در مورد پیشینه شب یلدا، اظهار نمود: پیشینه شب یلدا به گذشته های بسیار دور و دوران قبل از تاریخ مربوط می شود. بنا بر این قدمت این آیین باستانی معین نیست و به تعبیری هیچ سند مکتوبی در این خصوص وجود ندارد. البته بعضی از باستان شناسان باتوجه به ظروف سفالی دوره قبل از تاریخ که دارای نقوش حیوانی ماه های ایرانی مانند قوچ و عقرب است ادعا می کنند که تاریخ شب یلدا حداقل دارای قدمتی ۷۰۰۰ ساله است.

وی افزود: دراین زمینه با تاکید بیشتری میتوان بیان کرد که شب چله یا شب یلدا بعنوان یکی از شبهای مقدس و جشن های ایرانی ها بشکلی رسمی و در دوران داریوش اول هخامنشی به تقویم ایرانی ها راه یافته و بر این مبنا میتوان ادعا کرد که شب یلدا در ایران حداقل سابقه ای ۲۵۰۰ ساله دارد.

فلسفه شب یلدا

این استاد تاریخ با اشاره به فلسفه پیدایش این جشن، بیان کرد: در این خصوص باید دو بعد را مورد بررسی قرار داد. بعد نخست آن در رابطه با شرایط طبیعی و جغرافیایی است بخصوص این که ایران دارای مردمانی کشاورز و دامپرور بوده است و با توجه به این که در گذشته دو تقویم کلی و جزئی مورد استفاده بوده است، در تقویم کلی چله تابستان و چله زمستان تدوین شده است که در چله تابستان گرما و روشنایی به اوج خود می رسیده و در نتیجه آن محصولات کشاورزی به ثمر می رسیده اند. همینطور در چله زمستان هم رقابت روشنایی و تاریکی، سرما و گرما مد نظر بوده که در نهایت روشنایی در مقابله با تاریکی پیروز می شود و شب چله که بلندترین شب سال است در مقابل روشنایی و روز شکست می خورد و فصل زایش شروع می شود.

وی عنوان کرد: در بعد اعتقادی هم نبرد روشنایی و تاریکی و مبارزه خرد و جهل مورد توجه بوده است. بر این اساس شب چله نمادی است که بر مبنای آن نور پیروز شده و باردیگر رویش می کند. علاوه بر این ها اعتقادات متفاوتی میان ساکنان سرزمین ایران در مورد رقابت نور و تاریکی وجود داشته است.

متولی حقی افزود: باتوجه به باورهای ایران در خصوص این که شب یلدا در واقع پیروزی نور بر تاریکی، خرد بر جهل و گرما بر سرما را به دنبال دارد، تلاش می کرده اند این شب را به طرق مختلف و با رسوم مختلف جشن بگیرند. این جشن در گوشه و کنار فلات ایران برگزار می شده و افراد مختلف با شیوه های متعدد با این جشن، روشنایی و گرما همراهی می کرده اند؛ چونکه این موارد سازگاری بهتر و مناسب تری با زندگی انسان ها ایجاد می کنند.

افسانه های شب یلدا

وی با اشاره به افسانه های شب یلدا، اضافه کرد: افسانه های گوناگونی در زمینه شب یلدا یا شب چله وجود داشته است. بعنوان مثال در یکی از مهم ترین افسانه ها این شب را بعنوان شب میلاد خدای خورشید، خدای عدالت و خدای پیمان می دانسته و باور داشته اند که خدای میترا -خدای خورشید- در این شب به جهان بازمی گردد و ساعات روز را طولانی و ساعات شب را کوتاه می کند.

وی اشاره کرد: افسانه دیگری که در این خصوص وجود دارد به این صورت بیان می شده است که در این شب پیامبری زاده می شود که دو دلفین او را از آب بیرون می آورند و در این میان الهه آب زاده می شود. بر این اساس پیران و پاکان ایران در این شب با لباس های نو در تپه ای ظاهر می شده اند و از آسمان درخواست می کرده اند که آن رهبر بزرگی که وعده هدایت ایرانی ها به واسطه او وعده داده شده است، ظهور کند.

این استاد تاریخ با اعلان اینکه شب یلدا نوعی دوگانگی به همراه دارد، اظهار داشت: به عبارتی یلدا شب آخر قوسیه یا آذر ماه و و اول جدی یا دیماه و بلندترین شب سال است که از دیدگاه ایرانی ها کهن این شب نحس و نامبارک است، چونکه تاریکی نماینده اهریمن بوده و این شب به به جهت این که تاریکترین شب سال است جنبه اهریمنی و بدیمنی به همراه دارد.

متولی حقی بیان کرد: در صورتیکه ایرانی ها قدیم برای مقابله با این بدیمنی و نحسی آتش می افروختند تا تاریکی و عاملان اهریمن نابود شده و بنابراین با شب زنده داری و شادی، پایکوبی، گفتگو و گستردن خوان به مبارزه با این جنبه می پرداختند. از طرفی جنبه خوش یمنی این شب بدین سبب بود است که گذشتگان باور داشته اند که زرتشت در هر هزاره ای برانگیخته می شود و پیامبر نور ظاهر می شود و برای مردم روشنایی و خرد و پیروزی بر تاریکی را به ارمغان می آورد.

وی در مورد اهمیت طبیعت و تغییرات در زندگی گذشتگان، عنوان کرد: در گذشته بنیان زندگی مردم بر اساس کشاورزی بوده و اساس کشاورزی هم بر تجربه کارها استوار بوده است، بنابراین کشاورزان کارهای خویش را با گردش خورشید و تغییر فصول و بلندی و کوتاهی روز و شب تنظیم می کرده اند. چون در آغاز زمستان خورشید هر روز در مقایسه با روز گذشته از مکانی دورتر از جنوب طلوع می کند و غروب هم در مقایسه با روز گذشته کمی دورتر از جنوب بوده است، بدین جهت شب ها بلندتر و روزها کوتاه تر می شد. بر این اساس گردش طبیعی خورشید برای گذشتگان اهمیت داشته و بنابراین شب یلدا و آغاز زمستان هم حائز اهمیت بوده و به تعبیری بعنوان منشأ تحول در نظر گرفته می شده است.

این استاد تاریخ عنوان کرد: امروزه بر مبنای مجموعه تحقیقات انجام شده میتوان بیان کرد که برگزاری مراسم شب یلدا در رابطه با آیین مهر بوده است. این آیین از معدود ادیانی است که پیامبر ندارد. میترائیسم -آیین مهر- بعدها شالوده اصلی رسوم و آیین های مسیحیان مانند رسم غسل تعمید و تعطیلی روز یکشنبه را تشکیل می داده است. با این وجود هنوز در مورد ارتباط شب یلدا با سایر ادیان پژوهش شایسته ای دیده نشده، اما بنظر می رسد دین اسلام هم به سبب انطباق شب یلدا با بعضی از آموزه های اسلامی مانند صله رحم مخالفت آشکاری با این شب و مراسم آن نداشته است. باآنکه در سالهای اخیر با رشد تفکرات افراطی اسلامی برخی افراد با آیین های کهن ایرانی مانند شب چله، نوروز و سیزده به در مخالفت داشته اند.

یلدا به چه مفهوم است؟

متولی حقی اشاره کرد: یلدا واژه ای سریانی به معنای زایش و تولد است. در صورتیکه در زبان لری هم واژه یل به معنای بزرگ و واژه دا به معنای مادر است. در واقع شب یلدا به معنای شب زایش مهر و مهربانی به مادر و مادر بزرگ نسبت داده شده است. زبان سریانی در بین مسیحیان شرقی رواج داشته، اما نویسندگان متقدمی مانند ابوریحان بیرونی، شب یلدا را شب میلاد اکبر و در واقع به معنای تولد خورشید -خور- معرفی کرده اند. البته در مناطق شرقی ایران و خیلی از مناطق دیگر از واژ شب چله بعنوان جایگزینی برای شب یلدا استفاده می شود. بعلاوه در مناطق شرق ایران و بخصوص خراسان این شب با عنوان شب شب چراغ هم نامیده می شود.

وی افزود: مراسم شب یلدا در مناطق مختلف ایران متفاوت بوده است. معمولاً در این شب مراسم عروسی به صورت مفصل برگزار می شده و مراسم شب چله عروس ها هم از گذشته تابحال انجام می شود. در مناطق مختلف ایران جمع شدن در منزل بزرگترها همچون آداب و رسوم بزرگداشت این شب در مناطق مختلف ایران محسوب می شود. در صورتیکه گذر زمان تحولاتی در برگزاری این مراسم به وجود آورده و ازاین رو باتوجه به پیشرفت ها و شرایط زندگی امروزی، مراسم شب یلدا مدرن تر شده است. با این وجود هدف اصلی مراسم شب یلدا که گرد هم جمع شدن، شادی و جشن گرفتن پیروزی روشنایی بر تاریکی و خرد بر ظلمت بوده است، همچنان در جامعه مورد توجه قرار دارد.

منبع: صد کادو