دروغ سیزده از كجا آمده است؟

به گزارش صد کادو «کج شدن برج میلاد»، «پس فرستادن کوه نور توسط ملکه انگلیس» یا اخبار فوت چهره های سرشناس، دروغ هایی هستند که در یک روز یعنی بامداد سیزدهم فروردین شکل گرفتند و آخر همان روز عمرشان به سر آمد؛ شایعه هایی که به «دروغ سیزده» معروفند. اما این باور عامیانه از کجا آمده است؟

موضوع های مورد بررسی فولکلور و فرهنگ عامه بسیار متنوعند و نوروز و سیزده به در یکی از آنها به حساب می آید. در واقع باورهای عامیانه، جلوه ای از فرهنگ عامه یا فولکلور است. عقاید و باورهای انسان ها، درست و نادرست، علمی و خرافه، تازه و کهنه، تلخ یا شیرین، زشت یا زیبا، خنده دار یا ملال انگیز، همه و همه ریشه در فرهنگ چندهزار ساله یک تمدن دارد که به مرور زمان یا به همان شیوه اولیه باقی مانده یا دستخوش تغییراتی شده است.

با اینکه عامه مردم دروغ سیزده را باور کرده اند و دیگران را با آن در یک روز سرگرم می کنند اما در بیشتر کتاب هایی که به مبحث آداب و رسوم جشن های ایرانی یا فرهنگ عامیانه می پردازند، به پدیده ای تحت عنوان دروغ سیزده اشاره ای نشده است و به نظر می آید این امر مثل خیلی از موارد دیگر، یک فرهنگ وارداتی باشد.

با توجه به اسناد تاریخی موجود، ایرانی ها همیشه از دروغ گفتن منع شده اند. کهن ترین اثر منثور یا لوح درباره دروغ در ارتباط با دعای کوروش کبیر در تخت جمشید است که به خط میخی و به این معنا برای ما باقی مانده است: «خداوند این کشور را از دشمن، خشکسالی و دروغ محفوظ دارد».

در بخش های متعدد شاهنامه هم ابیاتی در نکوهش دروغ وجود دارد همچون خسرو انوشیروان در آغاز پادشاهی خود اعلام می کند: «اگر جفت شود زبان بر دروغ / نگیرد ز بخت سپهری فروغ / سخن کژ ز بیچارگی است / به بیچارگان بر بباید گریست».

در کتاب باورهای عامیانه مردم ایران نوشته دکتر حسن ذوالفقاری با همکاری علی اکبر شیری نوشته شده است: «در فرهنگ عامه، هر گاه کسی حرف کذبی یا کفری بر زبان جاری کند باید استغفار کند و خط بینی بکشد، به این شکل که انگشت اشاره اش را بر زمین پر خاک، سپس روی بینی اش می کشد و اگر کسی به دروغ به یکی از اسمای مقدس یاد کند و بلایی بر او نازل نگردد، می گویند از خدا برگشته است. همینطور زنی که آبستن است نباید حسد ورزد یا دروغ بگوید چون در دوران حاملگی این اعمال زشت سبب می شود که روزی و نعمت خداوند از او دور شود.»

همچنین آمده است: «زمانی که شخص رنگرز موفق به ساخت رنگ مورد نظرش نشود، می گویند «خُم رنگرزی ورگشته» و اگر دروغ بزرگ و باورنکردنی در شهر شایع شود وضع به حالت عادی برمی گردد.»

برخی جامعه شناسان، دروغ سیزده را زیرگروه جامعه شناسی شایعه می دانند. از نظر برخی تحلیلگران رویکرد روان شناختی شایعه (آلپورت و پستمن) عوامل گوناگونی باعث شکل گیری رواج شایعه می شوند که تمایل برای رفع ابهام، یکی از آنهاست. از موافقان با دیدگاه آلپورت و پستمن میتوان به میلر، رابرت رنپ، فورستر و اجکا اشاره نمود. آنان هم معتقدند وجود ابهام (فقدان اطلاعات) در مورد موضوعات مهم در میان گروه های متجانس مثل مردم یک شهر، یک یگان نظامی و… باعث رواج سریع شایعات می شود.

گفته می شود سه عامل اصلی در فرایند شکل گیری شایعه وجود دارد: شایعه غالباً از راه صحبت ها و مکالمات شخصی افراد منتقل می شود بدون اینکه این امر نیازمند دلیل و برهان باشد. شایعه به طور عمده در ارتباط با وقایع و رویدادهای مهم، اشخاص مشهور، مسؤلان، مردم، سازمان ها و نهادهای مهم می باشد. شایعه خبری است که در نتیجه مباحثات گروهی به صورت بازسازی شده ای در آمده است.

دکتر محمدباقر تاج الدین – جامعه شناس و استاد دانشگاه – معتقد است: «درباره وقوع شایعه در جامعه ایران هنوز پژوهش های دقیق و علمی ای صورت نگرفته است و هرگونه اظهار نظر در این حوزه صرفا در حد برخی پیش فرض ها و محصول برخی تأملات در ارتباط با هر رشته علمی بوده و برای اظهار نظر دقیق تر لزوم دارد که پژوهش های جدی تری صورت بگیرد. شایعه و شایعه پراکنی تقریباً در تمامی جوامع وجود دارد و نمی توان آنرا خاص برخی جوامع دانست اما میتوان اظهار داشت که شایعه در بعضی جوامع بیشتر از سایر جوامع رواج دارد و این مورد به شرایط روانی، اجتماعی، سیاسی و فرهنگی آن جوامع بستگی دارد. نکته مهم در این حوزه این است که برخلاف تصور معمول و رایجی که وجود دارد شایعه را فقط افراد نمی سازند بلکه در موارد زیادی مشاهده شده که برخی گروه ها، سازمان ها، نهادها، بنگاه های اقتصادی و حتی دولت ها با اهداف خاصی شایعه پراکنی می کنند. باید بررسی و واکاوی کرد مشکل کجاست که تا این حد و اندازه شایعه های متعدد در ایران رواج می یابد و میلیون ها نفر را درگیر می کند و ذهن و روان آدمیان را مورد تاخت و تاز قرار می دهد و صد البته عواقب بسیار جبران ناپذیری را هم به همراه دارد.»

او برخی علل بروز و رواج شایعه در جامعه را به صورت لیست وار این چنین بیان می کند: «سنخ روانی ایرانی ها بگونه ای است که عموماً عادت به بزرگ نمایی برخی مسائل داشته و بر همین مبنا به صورت خودکار برخی شایعه ها را رواج می دهند. ایرانی ها عموماً دارای روحیه دیونوسوسی هستند که محصول شادی، سرمستی، شور و هیجانات بوده و این روحیه را کم و بیش در طول تاریخ هم به معرض نمایش گذاشته اند. چنین روحیه ای تا حدود زیادی از نظم، ترتیب و عقلانیت دوری می جوید و هر مطلبی را بدون تأمل و تعمق می پذیرد و کمتر آنرا به محک خرد و عقل می سنجد. این گونه است که بارها و بارها در اماکن عمومی و سایر مکان ها مشاهده می شود که کسی مطلب بی پایه و اساسی را می گوید و بقیه هم بدون تأمل و تفکر آنرا سریعاً می پذیرند و صد البته به دیگران هم منتقل می کنند و برخی مطالب نادرست و غلط در جامعه شیوع پیدا می کند. شرایط تاریخی یکی دیگر از این عوامل است. کشور ایران به علل تاریخی ای چون حملات و یورش های گسترده ای که به خود دیده و همینطور به علت اینکه در تاریخ گذشته خویش در ذیل حکومت های دیکتاتوری و استبدادی بوده بنابراین پنهان بودن خیلی از امور در چنین حکومت هایی مستعد شایعه سازی و شایعه پراکنی بوده است و بگونه ای این مشکل فرهنگی و تاریخی همچنان در جامعه رواج دارد. از طرفی رواج شایعه در جامعه ایران نوعی التیام بخشی برای رنج ها و مشکلات است. چون که عموماً نهادها و سازمان هایی برای پاسخگویی به انبوه مشکلات و مسائل وجود نداشته و حقیقتاً اگر پاسخگویی منطقی ای در این حوزه وجود داشته باشد، به احتمال زیاد بعضی از این شایعه ها خودبه خود برطرف شده و زمینه بروز و ظهور نخواهند یافت. در خیلی از مواقع بنا به برخی اقتضائات افراد، گروه ها و جناح ها برای حذف و شکست رقبا دست به شایعه سازی می زنند تا از این طریق بتوانند حریف را از میدان رقابت بیرون کنند و از این طریق به اهداف خاصشان دست یابند. در ایران نهادها و سازمان های دولتی و حتی غیردولتی، خویش را کمتر موظف به پاسخگویی شفاف و منطقی دانسته و با این کار زمینه را برای بروز انواع و اقسام شایعات فراهم ساخته اند. به عبارت دیگر، پنهان کاری نهادها و سازمان ها یکی از مهم ترین علل بروز و ظهور شایعه در دنیای امروز است. همینطور در جامعه ایران افراد عموماً گرفتار فرهنگ شفاهی بوده و کمتر به دنبال ایجاد فرهنگ مکتوب هستند و اساساً فرهنگ شفاهی بر فرهنگ مکتوب غلبه دارد. به این معنا که ایرانی ها عموماً مباحث شفاهی را بر مطالعه و تأمل و تحقیق ترجیح می دهند و این چنین فرهنگی بسیار زمینه را برای بروز و ظهور فرهنگ شایعه تقویت می کند.»

اما دروغ سیزده چه تاثیرات اجتماعی می تواند به همراه داشته باشد؟ دکتر فریده مجیدی – مردم شناس و جامعه شناس – در اینباره به ایسنا می گوید: «به نظر می رسد تاریخِ مبحث دروغ سیزده در ایران به بیشتر از شصت سال پیش می رسد که از جانب چند روزنامه نگار ایرانی رواج پیدا کرده است. آغاز ماه آوریل یک روز قبل از سیزده نوروز است و این هم زمانی، دست آویزی شد که در سیزده نوروز که ویژه جشن، شادی و نیایش برای باران و باروری زمین است، زیر نام شوخی سیزده با مردم و دیگر رسانه ها شوخی کنند و شمارهٔ سیزده فروردین سال ۱۳۲۲ شمسی یکی از روزنامه های آن زمان را یکپارچه به صورت دروغ درآوردند. مشابه مراسم دروغ سیزده که در روز سیزده به در همراه با شوخی و خنده از جانب دوستان و اعضای خانواده و نزدیکان انجام می گیرد، مراسم دروغ اول آوریل در بعضی کشورهای اروپایی و همینطور اول ماه نیسان است که در ترکیه هم انجام می گیرد. دروغ سیزده حالت شوخی دارد و در مبحث جامعه شناسی شایعه جا می گیرد. به عبارتی دروغ سیزده به در نوعی شایعه است که از روی شوخی یا قدرت شکل می گیرد.»

او خاصیت دروغ سیزده را مبهم بودن آن عنوان می کند: «وقتی دروغ سیزده به زبان آورده می شود، شنوندگان را گرفتار ابهام می کند و اگر سریع لو نرود، گوینده به شکلی امتیاز و قدرت می گیرد که توانسته شوخی را انجام دهد که دیگران به سرعت پی به صحت و سقم آن نبرند. البته تا پیش از آخر روز دیگران را در جریان شوخی بودن مطلب می گذارند. اگر دروغ سیزده ریشه ایرانی داشت حتما پژوهشگرانی که در زمینه فرهنگ عامه کار می کردند به آن می پرداختند اما اشاره ای به آن نشده و به احتمال زیاد یک فرهنگ وارداتی است.»

اما چرا دروغی مثل سیزده در یک جامعه شکل می گیرد و از آن استقبال می شود؟ این عضو هئیت علمی پژوهشکده مردم شناسی به این پرسش چنین پاسخ می دهد: «در واقع دروغ سیزده بعضی از خصوصیات اخبار زرد را دارد و در عین حال تفاوت هایی هم با آن دارد. دروغ سیزده محدود به یک روز است و خیلی سریع ابهام زدایی می شود. از طرفی در فرهنگ شفاهی شکل می گیرد و در یک گروه خاص مطرح می شود و با اخبار زردی که مکتوب می شوند متفاوت است. این دروغ می تواند به صورت شوخی یا از موضع قدرت باشد. اگر فردی بتواند دروغی را مطرح کند که تا شب روشن نشود برای او نوعی پیروزی به همراه دارد چون دروغ خوبی گفته است. اما اگر دروغی که فرد گفته زود لو برود به عبارتی فرد در کارش شکست خورده به حساب می آید چون نتوانسته کارش را خوب انجام دهد. ورود به سال نو یک مراسم گذار است یعنی وارد سالی می شویم که درباره اتفاقات پیش رو چیزی نمی دانیم و با این که این نو شدن جشن و شادی را به همراه دارد اما با نوعی اضطراب و استرس هم همراه می باشد و حالت هیجانی را در افراد بوجود می آورد. دعاهای ابتدای سال هم مبین همین مبحث است و همه آرزو می کنند سال جدید پر از دگرگونی و حال خوب باشد. به عقیده من شاید افراد تلاش می کنند به وسیله یک دروغ، سایه نحس مبحث دیگری را از بین ببرند مثل روز سیزده به در که با دروغ همراه می شود تا نحسی روز سیزدهم را به وسیله آن از بین ببرند. شاید مساله اشاعه فرهنگی در مبحث دروغ سیزده مطرح است و گفته می شود زمانی که شارل نهم هم می خواسته تقویم را از ماه آوریل به ژانویه تغییر دهد دروغ آوریل شکل گرفته. به احتمال زیاد این مورد به فرهنگ های دیگر هم سرایت کرده است.»

نحس بودن عدد سیزده یا روز سیزدهم فروردین هم یکی دیگر از باورهایی است که مردم عامه آنرا به زبان می آورند و در خیلی از منابع به آن اشاره شده است.

در کتاب باورهای عامیانه مردم ایران به نحس بوده عدد سیزده هم اشاره شده است: «سیزده را نحس می دانند و هنگام شمارش اعداد از ذکر سیزده خودداری می کنند و به جای سیزده می گویند یازده، دوازده، زیاده. برای رفع نحوست سیزده هنگام شمردن به جای سیزده می گویند زیاده و در پیمانه کردن خرمن هنگام رسیدن به اعداد نه تا سیزده آنها را تکرار نمی کنند و در عوض عدد ماقبل را دوبار می شمارند. چون بر این باورند که این اعداد نحس هستند. روزهای سیزده ماه را نحس می دانند. همینطور روز سیزدهم فروردین جزو روزهای نحس آورده می شود و رسم دارند که بامداد زود همین روز خانواده ها باید هرکدام مقداری آتش در پشت پلاس های خود روشن کنند تا نحسی این روز از بین برود.»

به نظر می رسد سیزده گریزی و ترس از آن مختص ایرانی ها نیست و در فرهنگ های مختلف وجود دارد. اصطلاح یونانی «سیزده هراسی» نشانگر گستردگی و نفوذ این باور است. این باور آنقدر قوی است که خیلی از هتل های بزرگ دنیا یا دوازده طبقه هستند یا اگر می خواهند بیشتر از دوازده طبقه باشند، نام طبقه سیزدهم را نمی برند چون خیلی از مردم، ماندن در طبقه یا اتاق سیزدهم را نمی پذیرند. همینطور اغلب فرودگاه ها گیت سیزدهم ندارند.

درباره منشا ایجاد این باور اظهارنظرات زیادی شده است؛ همچون آنکه می گویند چون یهودا که به حضرت عیسی (ع) خیانت کرد، سیزدهمین عضوی بوده که در شام آخر حضور داشته است، بعد از آن زمان سیزده نحس شده است.

البته سیزده در همه فرهنگ ها نحس نیست و در فرهنگ های باستانی چین و مصر نشانه شانس است. مصریان باستان فلسفه زندگی را پیمودن مراحل و رسیدن به تکامل معنوی می دانستند. این مسیر معنوی سیزده مرحله داشته که دوازده مرحله آن در این دنیا و مرحله سیزدهم آن در دنیای دیگر و بعد از مرگ بوده است ازاین رو شماره سیزده نماد مرگ شده است. اما مرگ نابودی و تباهی تلقی نمی شده، بلکه یک انتقال باشکوه و مطلوب بوده است. حالا هر چند تمدن مصر از بین رفته، نماد مرگ برای سیزده باقی مانده و این عدد نشانه مرگ، ترس و نحسی شده است.

در قانون حمورابی که از زمان بابلی های باستان به جا مانده، قانون شماره سیزده وجود ندارد و پس از قانون شماره دوازده، قانون شماره چهارده آمده است. مشخص نیست که چرا بابلی ها سیزده را تا این حد نحس دانسته اند. شاید علت آن از این امر ناشی می شود که در بیت سیزدهم سرود روحانی «ایشتر» که شعر حماسی بابلی هاست نام الهه مرگ آمده است که خوشایند نیست.

باورها عقاید پیشینیان در تمامی جنبه های زندگی از تولد تا مرگ بوده که گاهی خرافی و گاهی درستند. در مقابل باور قوی افراد، بسیاری هم دروغ سیزده یا نحس بودن این روز را خرافه می دانند و به آن اعتقادی ندارند.