با شخصیت جنجالی نوروز ایرانی بیشتر آشنا شوید

صد کادو: پیام آوران نوروزی با نزدیک شدن بهار سر چهارراه ها دیده می شوند. هر لباس قرمزی که دستشان بیاید می پوشند، چهره هایشان را سیاه می کنند و وقتی چراغ قرمز می شود بین ماشین ها حرکت می کنند و آنقدر بدنشان را با صدای تمبک حرکت می دهند تا چیزی دستشان را بگیرد.

حاجی فیروز را همه با لباس قرمز و چهره سیاهی که دارد می شناسند. اسمش با فرهنگ ایران پیوند خورده است و هر بار با نزدیک شدن به سال نو موضوع رسانه ها قرار می گیرد؛ از انتقاد نسبت به چهره جدیدش که بیشتر تکدی گری می کند تا سوءبرداشت نژادی از چهره سیاهش؛ با این وجود همه آنرا بعنوان پیام آور نوروز می شناسند.

عمو نوروز و حاجی فیروز دو تن از پیام آوران نوروزی هستند که از زمان باستان به شهرها و روستاها می رفتند و نوید نوروز می دادند، اشعار شاد می خواندند و حتی نمایش های خیابانی و میدانی اجرا می کردند.

طبق نوشته جواد انصافی در کتاب «نوید بهار»، «عمو نوروز لباسی گلدار و شاد در زیر و ردایی بلند روی آن می پوشید، شالی به کمر می بست و کلاهی نسبتا بلند به سر می گذاشت. پیروز هم شلوار و پیراهن بلند قرمز که تا زانو می آمد، می پوشید و گاهی اوقات کلاه شیپوری بلند یا مخروطی یا منگوله ای سر می کرد و کلمات را وارونه به زبان می آورد و چهره اش را سیاه می کرد.»

درباره خاستگاه حاجی فیروز هم اظهارنظرهای متفاوتی وجود دارد. با این وجود تصویر حاجی فیروز به سر چهارراه خلاصه شده است و آنها که با آیین ایران پیوند خورده اند جایی در رسانه ملی یا برنامه های فرهنگی و هنری شهرداری ندارند؛ تا جایی که حتی محمدرضا جوادی یگانه – معاون شهردار تهران در امور اجتماعی و فرهنگی – بتازگی در توئیتی نوشت: «حاجی فیروز ریشه های اساطیری هم دارد اما سوءبرداشت نژادی از چهره سیاه او را نمی توان انکار کرد. ضمن دعوت از اهالی علم و هنر برای پژوهش و گفت و گو برای روشن تر شدن ابعاد موضوع، شهرداری تهران از این پس و تا آن زمان، در برنامه هایش از حاجی فیروز با صورت سیاه استفاده نمی کند.»

توئیت این مسئول واکنش های بسیاری به همراه داشت و این واکنش ها ادامه دار است. به اعتقاد محمد بقایی ماکان، ادیب و استاد ادبیات فارسی «موضوع آیین های پیشینی نوروز که یکی از آنها حاجی فیروز است به فرهنگ عامیانه یا ادبیات فولکلوریک مربوط می شود و نباید به آن سطحی نگاه کرد.»

حتی اشعاری که حاجی فیروز به زبان می آورد هم ممکنست شائبه هایی ایجاد کند: «ارباب خودم سلام و علیکم / ارباب خودم سرتو بالا کن/ ارباب خودم منو نیگاه کن / ارباب خودم لطفی به ما کن»، این ابیات، قسمتی از شعرهایی است که حاجی فیروز در شهرهای مختلف می خواند و آنرا با حرکات نمایشی همراه می کند. البته حاجی فیروزها در بعضی از شهرهای دیگر ایران از این ابیات هم استفاده می کنند: «آقای خودم سلام و علیکم / آقای خودم سرتو بالا کن / آقای خودم چشماتو باز کن / نوروز اومده اخم هاتو باز کن».

اما چرا حاجی فیروز هر مصرع را با دو عبارت «ارباب» و «آقا» شروع می کند؟ بقایی ماکان در این زمینه به ایسنا می گوید: «اکثر مردم نگاه سطحی به ادبیات عامیانه دارند و به عمق آن بی توجهند. یکی از این موارد اشعار مربوط به حاجی فیروزهاست که قبل از نوروز حدودا در تمامی شهرهای ایران و به وسیله افرادی که لباس قرمز می پوشند و صورتشان را سیاه می کنند در کوی و برزن خوانده می شود. ریشه این اشعار به تاریخ کهن برمی گردد؛ زمانی که ایرانیان به بخش عظیمی از جهان حکمرانی داشتند، به عبارتی محدوده ایران چیزی حدود ۱۲ میلیون کیلومتر مربع بوده و از پشت دیوار چین گرفته تا آفریقا، روسیه فعلی و دریای اژه تا مرز اروپا را شامل می شده است. طبیعتا آفریقا هم قسمتی از این سرزمین عظیم محسوب می شده و حاکمان آن زمان برخلاف یونانیان و اقوام دیگر که به سرزمینی دست پیدا می کردند و مردم را به بردگی می گرفتند، ایرانیان، مردم سرزمین های فتح شده را بعنوان خدمتکار استخدام می کردند و در وضعیت نامساعد قرار نمی دادند. در گذشته، خدمتکاران اغلب عرب یا آفریقایی و سیاه چرده بودند و در منازل اعیان، اشراف و دربار خدمت می کردند و برای آنکه خوش نماتر جلوه کنند لباس قرمز می پوشیدند. آنان به تدریج زبان فارسی را یاد می گرفتند و نمی توانستند الفاظ فارسی را به درستی به کار ببرند بنا بر این هنگام صحبت کردن سبب خنده و انبساط خاطر مدعوین می شدند. رفته رفته که تعدادی از آنان شهرت پیدا می کنند، تصمیم می گیرند به شیرین زبانی و جذابیتی که در کارشان وجود دارد جنبه عمومی دهند و از محدوده ضیافت های درباری خارج و وارد حوزه های عمومی و مجالس مردم شوند بدین سبب کم کم مورد توجه جامعه و توده مردم قرار می گیرند و چون بیشتر این افراد از کشورهای عربی می آمدند حاجی خوانده می شدند. حاجی در اینجا نه به مفهوم کسی که مناسک حج را به جا آورده بلکه به مفهوم عربی است.»

ایرانیان قبل از ورود اعراب جشن های مختلفی داشتند. این استاد ادبیات فارسی هم به همین موضوع اشاره می کند: «جشن های گوناگون ایرانی هر ماه برگزار می شد و حاجی فیروزها هم در این جشن ها حاضر می شدند و چون نمی توانستند کلمات فارسی را به درستی بیان کنند سبب خنده مردم می شدند. رفته رفته این امر به شکل سنت درآمد و افرادی که این کار را انجام می دادند وقتی مورد توجه مردم قرار گرفتند آنرا به صورت حرفه قرار دادند. پس از ورود اعراب به ایران، برخی آیین ها به تدریج از بین می روند و فقط نوروز باقی می ماند و افرادی که این کار را انجام می دادند برای آنکه ظاهر گذشتگان باستان را حفظ کنند صورت خودرا مثل آفریقایی ها یا اعراب، سیاه و اهتمام می کردند کلمات را درست ادا نکنند یا به صورت شکسته و خنده آور بگویند چنان که «ارباب» را «ابراب» و «سلام» را «سامبلی» تلفظ می کنند که هر کدام از این موارد موضوعات ریشه داری محسوب می شوند. استفاده زیاد از عنوان ارباب در اشعار حاجی فیروز هم به این علت است که افراد این اشعار را برای ارباب خود می خواندند و این مساله ریشه عمیقی دارد و بیان کننده اقتدار ایرانیانی است که وقتی سرزمین دیگری را فتح می کردند از مردم آنجا بعنوان اسیر یا برده استفاده نمی کردند.»

او تاکید می کند: «نباید به فولکلور سطحی نگاه کرد برای اینکه خیلی از ظرایفی که در فرهنگ رسمی نمی توان پیدا کرد در فرهنگ عامه دیده می شوند. برای مثال توده مردمی که حوالی دشت ارژن زندگی می کنند براین باورند که حضرت علی (ع) و رستم در این دشت کشتی گرفته اند و امام علی، رستم را چنان به زمین کوفته که آه از نهادش برآمده است. این مساله به ظاهر خنده آور است و برای اهل علم که می خواهند به صورت خردورزانه به آن نگاه کنند قابل قبول نیست اما با نگاه روان شناختی به آن می توان نتیجه گرفت کسانی که این حکایت را ساختند خواستند بگویند همیشه نیروی ایمان بر نیروی جسمانی غلبه می کند؛ گرچه ممکنست این مساله به نظر عوام، سطحی بیاید. خیلی از متل ها، مثل ها، افسانه ها و حکایات ریشه های عمیقی دارند و نباید به آنها سطحی نگاه کرد. حاجی فیروز هم یکی از آنهاست اما متاسفانه در دهه های اخیر به بایگانی فرهنگ ملی سپرده شده و کمترین نشانی از آن وجود دارد؛ بنا بر این هم نسل امروز از آن ناآگاه است چون این قضایا برای آنان تجزیه و تحلیل نمی گردد و حتی می بینیم که آیینی مثل چهارشنبه سوری هم تحریف می شود. مدیریت کلان فرهنگی باید از این بابت در شیوه و روش خود تجدید نظر کند.»

به گفته بقایی ماکان، حاجی فیروزها معمولا از اواسط اسفندماه پیدا می شدند گرچه این روزها همه چیز تغییر کرده است. از بین همه مراسم شادی مثل «آتش افروز»، «کوسه برنشین» و «میرِ نوروزی» که قبل از نوروز برگزار می شد، فقط حاجی فیروز تا سیزده به در دوام می آورد تا روز سیزدهم نوروز در کنار مردمی که در دشت و صحرا بساط پهن می کردند حضور داشته باشد و حال و هوای خاصی به سیزده به درِ مردم بدهد.

منبع: صد كادو