در یك پژوهش جامعه شناسی بررسی شد چرا نزاع های دسته جمعی در میان چند نسل اتفاق می افتد؟

صد كادو: نتایج یك مطالعه جامعه شناسی نشان داد كه ریشه اصلی نزاع های دسته جمعی در میان سه نسل عوامل اقتصادی مثل محدودیت منابع و حقوق مالكیت و عوامل فرهنگی مثل طایفه گرایی و نادیده گرفتن عرف است.
به گزارش ایسنا، نزاع دسته جمعی در جامعه از مسائلی است که آرامش و امنیت افراد را به خطر می اندازد. این نزاع ها موجب کاهش همکاری و اعتماد افراد به یکدیگر شده و نبود مشارکت اجتماعی بین اعضای جامعه، عدم پیشرفت و توسعه نیافتگی منطقه را به دنبال خواهد داشت.
باتوجه به نتایج منفی این آفت اجتماعی، مهدی طالب، استاد جامعه شناسی و زهرا درویشی، کارشناس ارشد توسعه روستایی دانشگاه تهران، به ریشه یابی نزاع های دسته جمعی در روستای امام زاده عبدالله شهرستان هندیجان در استان خوزستان پرداختند.
در این روستا تعدد نزاع ها به صورتی است که بیشتر اوقات آرامش اهالی به سبب بروز قتل سلب شده. بگفته پژوهشگران این مطالعه: «وجود طوایف مختلف در روستا و محدودیت منابع ازجمله اراضی کشاورزی و ادعای برخی افراد برای گرفتن اراضی کشاورزی موجب دامنه دار شدن نزاع ها شده است. نزاع و درگیری به سایر بخش های زندگی مردم روستا سرایت کرده است، بطوریکه موجب مختل شدن زندگی و اشتغال مردم روستا شده است».

پژوهشگران برای انجام این مطالعه از روش مصاحبه و مشاهده استفاده کردند. برای جمع آوری اطلاعات دراین زمینه به سراغ افراد در گروه های سنی مختلف رفته و در دو گروه ۶ و سه نفره با آنها مصاحبه گروهی انجام دادند. همین طور با ۵ نفر نیز مصاحبه فردی انجام شد.

داده های به دست آمده از این پژوهش مورد تحلیل قرار گرفتند و برمبنای مفاهیم موجود در صحبت های افراد، موارد اصلی دسته بندی شدند.

بر طبق این بررسی ها، مشخص شد ریشه های پدیده نزاع در دو دسته اصلی عوامل اقتصادی و فرهنگی جای می گیرند. عوامل اقتصادی شامل محدودیت منابع و حقوق مالکیت است و نادیده گرفتن عرف و طایفه گرایی از عوامل فرهنگی هستند.

همین طور مشخص شد که دلیلهای نزاع های جمعی بین سه نسل از افراد روستا، متفاوت می باشد و در طول زمان تغییر کرده است. عوامل محدودیت منابع و حقوق مالکیت در طول زمان وجود داشته، طایفه گرایی در طول زمان با شدت و ضعف همراه بوده و نادیده گرفتن عرف در طول سه نسل، بعنوان عامل ریشه ساز نزاع ثابت بوده است.
نسل اول افراد ۶۰ ساله به بالا، نسل دوم افراد ۳۰ ساله تا ۶۰ ساله و نسل سوم افراد کم تر از ۳۰ سال هستند. شغل بیشتر افراد نسل اول و دوم کشاورزی، دامپروری و ماهی گیری است و بیشتر افراد نسل سوم به کارهای خدماتی و در کنار آن به کشاورزی می پردازند.

نزاع به دلیل محدودیت منابع

با بررسی نسل اول و دوم مشخص می شود بحث محدودیت منابع بین افراد و طوایف مختلف زمینه ساز نزاع بوده است. نزاع بر سر آب چاه و جای خرمن کاه نمونه هایی از این نزاع ها بودند. برای اینکه به سبب نبود آب، استفاده همه افراد از آب چاه با ارزش بوده و هرگونه ممانعت از دستیابی به آب زمینه ساز نزاع می شده است.
در نسل سوم به سبب وقوع انقلاب و دستیابی روستا به آب لوله کشی، نزاع بر سر آب چاه وجود ندارد. آن چه که در این نسل زمینه ساز نزاع می شود، انتخاب پیمان کار برای چاه نفت می باشد. همین طور در کنار آن نزاع بر سر زمین نیز وجود دارد.

بگفته پژوهشگران این مطالعه، در نسل های قبل به سبب کم بودن جمعیت و قانع بودن مردم نزاع بر سر زمین کشاورزی کم تر بوده، ولی در نسل سوم دستیابی به مادیات برای نسل حاضر به یک ارزش تبدیل گشته و نسل حاضر به نزاع بر سر آن می پردازند.

نزاع به دلیل مالکیت

بگفته افراد شرکت کننده در این پژوهش، در بین نسل اول نزاع بر سر حقوق مالکیت وجود نداشته است. برای اینکه افراد به صورت طایفه ای و مشاع کشاورزی انجام می دادند و با مسئله حقوق مالکیت مواجه نشده اند و علاقه ای به گرفتن زمین های طوایف دیگر نداشته اند. همین طور دولت نیز در روستا حضور نداشته که برای گرفتن اراضی اقدامی کند و بر سر آن نزاع به وجود بیاید.
ولی نزاع بر سر حقوق مالکیت یک پدیده مشترک بین نسل دوم و سوم است و بین این دو نسل شدت و ضعف داشته. در نسل دوم بحث اصلاحات ارضی و تقسیم اراضی بین افراد، کشت به صورت طایفه ای را تا حدودی از بین برده و فردگرایی را رواج داده. در بین نسل دوم و سوم به سبب مشخص نبودن جهت های جغرافیایی اراضی، نزاع بر سر حقوق مالکیت افزایش یافته است.

ارتباطات طایفه ای در نسل اول، افراد را به مشارکت و همکاری با یکدیگر سوق می داده، ولی در نسل سوم کم رنگ شده و افراد علاقه ای به مشارکت با یکدیگر ندارند.

همین طور بی سوادی و کم سوادی نسل اول سبب شده افراد از قوانین اطلاعی نداشته و اگر فردی به دنبال ضایع کردن حقوق آنها نیز بوده، به سبب عدم دسترسی به مرکز شهر، تلاشی برای دستیابی به حقوق خود نکنند. ولی نسل سوم با افزایش سطح تحصیلات و آگاهی بیشتر از قوانین و مقررات به دنبال گرفتن حق و حقوق خود هستند و کوچک ترین اختلافی را با شکایت به دادگاه و پیگیری قانونی دنبال می کنند.
باید اضافه کرد، برخی اوقات بین مردم و منابع طبیعی نیز بر سر حقوق مالکیت نزاع وجود دارد. زمانی که چنین مشکلی وجود دارد، هیچ ارگانی تمایل به سرمایه گذاری در روستا ندارد و عدم تمایل به سرمایه گذاری موجب عقب ماندگی و عدم پیشرفت می شود.

بگفته پژوهشگران این مطالعه، از زمانی که منابع طبیعی با ادعای ملی بودن اراضی، اهتمام در گرفتن اراضی از مردم داشته است، نزاع بر سر حقوق مالکیت افزایش یافته و مردم با ادعای احیا کردن اراضی، خودرا مالک اراضی دانسته و هیچ حقی برای منابع طبیعی قائل نیستند.
نزاع به دلیل نادیده گرفتن عرف
از آنجاکه شغل بیشتر مردم روستا از دیرباز کشاورزی بوده، زمین بعنوان منبع اصلی درآمد برای افراد شناخته می شود. اهالی برای تعیین حد و حدود (مرز) زمین های یکدیگر فاصله ای به اندازه یک متر را مشخص کرده اند و کسی حق تعرض به این منطقه را ندارد.

اما بیشتر اوقات دیده می شود که بعضی از افراد برای سودجویی و به دست آوردن منافع بیشتر، با بی توجهی به عرف محل، مبادرت به از بین بردن علامت و نشانه زمین خود و زمین فرد کناری می کنند. هرگونه بی توجهی به رویه ها و رفتارهای عرفی نهادینه شده و قراردادهای اجتماعی مرسوم و تعرض به حریم را نوعی از بین بردن حق و حقوق خود می داند و همین مسئله عاملی برای نزاع و به وجود آمدن مشکلات در روستا می شود.

پژوهشگران این مطالعه می گویند: «در جامعه مورد مطالعه نادیده گرفتن عرف بعنوان یک مسئله در میان سه نسل شناخته شده است. هرچه به سال های اخیر نزدیک می شویم، بی توجهی به عرف بیشتر خودرا نشان میدهد. فوت بیشتر ریش سفیدان و عدم اطلاع جوانان نسل سوم از حدود اراضی پدران خود و بی توجهی به قانون و اسناد و عرف محل، موجب افزایش نزاع ها شده است».
نزاع به دلیل طایفه گرایی
طایفه گرایی و وابستگی شدید افراد به طایفه خود، موجب می شود که آنها در مورد ارزش های طایفه های دیگر پیش داوری و قضاوت داشته باشند. طایفه گرایی و ازدواج درون گروهی در نسل اول و دوم یکی از علل اصلی درگیری و خشونت بین اهالی بوده است. میان نسل اول ازدواج ها کاملا درون گروهی بوده و طوایف مختلف اجازه ازدواج با فردی به غیر از طایفه خودرا نداشتند. این ممانعت موجب نزاع و بعضی اوقات کینه و کدورت بین افراد می شد.

به سبب ازدواج های درون گروهی در روستا، بین اهالی ارتباط سازنده و مفید شکل نمی گیرد. همین طور موجب می شود که افراد به یکدیگر بی تفاوت باشند و صمیمیت بین آنها وجود نداشته باشد. در نتیجه ضعف مشارکت به وجود می آید و در مواقع بروز مشکل و نزاع، نه فقط همکاری و هم یاری بین افراد نباشد، بلکه بر شدت نزاع ها نیز افزوده شود.

با این وجود بررسی ها نشان میدهد که در نسل سوم تغییراتی در ازدواج جوانان روستا به وجود آمده است. به سبب مدرنیته و سرمایه داری و از بین رفتن ارزش های سنتی، جوانان دیگر پای بند رسم و رسومات ریش سفیدان نیستند و خودرا برتر از آنها می دانند. بنا بر این تمایل بیشتری به ازدواج های برون گروهی نشان می دهند.
البته باید توجه کرد که هرچند ازدواج برون گروهی و مهاجرت در میان افراد نسل سوم افزایش داشته، اما هنوز تعصب و حمایت همه جانبه افراد از طایفه خود در مواقع بروز مشکلات به شدت ادامه دارد. نسل سوم در مواقع بروز نزاع و درگیری هرچند حق با طایفه آنها نباشد، خودرا ملزم به پشتیبانی از طایفه خود می دانند. کوشش برای حفظ آبرو در بین این نسل هنوز ادامه دارد و افراد هنگامی که احساس کنند حیثیت طایفه شان در خطر است، به پشتیبانی از طایفه خود بر می خیزند.

این پژوهشگران می گویند: «گرچه طایفه گرایی و ازدواج درون گروهی در نسل سوم نسبت به نسل اول و دوم کاهش یافته است، ولی هنوز شاهد تعصب و طایفه گرایی در بین نسل سوم هستیم. می توانیم چنین نتیجه گیری نماییم که تعصب و طایفه گرایی در بین سه نسل موجب کاهش ارتباط و تعامل سازنده بین طوایف مختلف شده است و تعصب و طایفه گرایی به گروه خودی موجب دامنه دار شدن نزاع ها در روستا شده است».

این پژوهشگران علوم اجتماعی برای حل این نزاع ها پیشنهاداتی را ارائه دادند:
– ایجاد مراکز مددکاری اجتماعی جهت آموزش به افراد محلی؛
– حضور تسهیلگران اجتماعی در محل و آموزش به مردم محلی برای احترام به قانون و نقش آفرینی بیشتر و نهادینه کردن راهبردهای قانونی برای احقاق حق؛
– برگزاری جلسات مشترک بین ریش سفیدان و جوانان جهت رفع مسائل و مشکلات فراروی روستا؛
– اطلاع رسانی ریش سفیدان و بزرگان در جلسات و میهمانی ها خصوصاً به قشر جوان در این خصوص که نزاع (دسته جمعی) چه نتایج و لطمه های قانونی، روانی و جسمی می تواند داشته باشد.

یافته های این مطالعه به صورت مقاله علمی پژوهشی با عنوان «ریشه یابی نزاع های دسته جمعی چند نسل» در دوفصل نامه توسعه محلی (روستایی-شهری) دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران انتشار یافته است.

منبع: صد كادو