گزارش صد كادو؛ خاطرات موسیقایی از حماسه خرمشهر

به گزارش صد كادو حماسه آزادسازی خرمشهر بعنوان یكی از نقاط عطف تاریخ معاصر ایران بخصوص در دوران دفاع مقدس، سرمنشا تولید آثار موسیقایی فاخر و ماندگاری بوده است.

خبرگزاری مهر -گروه هنر-علیرضا سعیدی: قصه خرمشهر ۳۸ ساله شد، خرمشهری که سوم خرداد سال ۱۳۶۱ آنرا تبدیل به یک شهر جهانی کرد، حتی مهم تر از خیلی شهرها، خیلی مهم تر، مهم تر از آنچه فکرش را بکنی. یعنی اگر بچه آن دوران باشی می فهمی این مهم بودن یعنی چه؟ آن وقت می فهمی ۵۷۶ روز زیر توپ و تانک بودن یعنی چه؟ آن وقت می فهمی چرا و چگونه هدف اصلی یک عملیات مهم به نام «بیت المقدس» تا این حد تبدیل به یکی از بزرگ ترین پیروزی رزمندگان در دوران هشت ساله دفاع مقدس شد. آن وقت می فهمی که چرا این آزادی و آزاد سازی توانسته تبدیل به نقطه عطفی در تاریخ جنگ ایران و عراق شناخته شود. آن گونه که حماسه این روز به نام «روز مقاومت، ایثار و پیروزی» در تقویم رسمی کشور جایش را پیدا می کند.
برای اینکه بازهم بیشتر بفهمی چرا خرمشهر ماند و می ماند، تا دلت بخواهد کتاب و روایت و فیلم هست که بخوانی و بشنوی و ببینی از مقاومتی که به یادگار ماند. یک دفاع تمام عیار که هنوز گوشه هایی از آن از نگاه راویان هنر و مقاومت پنهان مانده و می توانند به جستجوی آن بپردازند. کافی است تا در این روزگار پرگلایه وقت داشته باشی و با یکی دو روز مرخصی از محل کارت خرمشهر را بعنوان مقصد سفرت انتخاب کنی و سری به کوچه پس کوچه های آن بزنی.
آن وقت می فهمی که آنجا در خرداد ۱۳۶۱ و روزهای قبلش چه خبر بوده است. در اینجا به معنا و مفهوم مطلق کلمه است که می توانی با گوش هایت صدای گلوله و خمپاره بشنوی. من شنیدم، دقیقاً همین جاست که از پس این گلوله های برخورد کرده به خانه و ساختمان ها که هنوز بعضی از آنها به یادگار مانده اند، اساسا یک موسیقی می شنوی. تردید ندارم که می شنوی… می دانی چرا؟ چون «خرمشهر» موسیقی دارد. یک موسیقی که رودخانه وسط شهر که به اعتقاد من همپای زیباترین شهرهای اروپایی است آنرا زیباتر و دلنوازتر می کند. موسیقی که با تماشای پل اصلی و مسجد جامعش به شکلی دیگر تبدیل می شود و خلاصه رنگین کمانی از نواها را به گوش تو تحویل می دهد که باید بروی و بشنوی تا باورش کنی.

در کنار موسیقی که باید از خرمشهر بشنوی، موسیقی های دیگری هم بودند که وقتی آزاد شد، پس از سال ها باردیگر متولد شدند و آنها هم نوای آزادی سردادند. نوایی که اساسا با نوحه «ممد نبودی» متولد می شود و راهی را آغاز می کنند که سال ها بعدش یا در آثار سینمایی، یا در آثار موسیقایی جای خویش را باز می کند و تبدیل به جریانی می شود که برخی اوقات اگر پولی در جیب باشد و حوصله ای حتی به بهانه نامش برایش جشنواره موسیقی مقاومت برگزار می کنند، بعضی اوقات هم برایش آلبوم و تک آهنگ تولید می شود، برخی اوقات هم سمفونی؛ بهرحال هرچه هست، چنین بوده که ماندگار مانده و تبدیل گشته به یادگار. یادگاری هایی به غایت ماندگار که شاید خیلی ها متوجه این یادگاری ها نباشند، اما اساسا تا ابد جلوه گر شرایطی خاص از دورانی خاص تر با آدم هایی خیلی خاص تر هستند که بر خلاف بسیاری از ما جان برایشان ارزشی نداشت اما به معنای واقعی کلمه مقاومت کردند و مانند تا «خرمشهر آزاد شد»
آنچه می خوانید نمونه هایی منتخب از موسیقی ها و نواهایی است که توسط هنرمندان عرصه های مختلف در پاسداشت مقام خرمشهر خوزستان تولید شده و برای ما و نسل های پس از ما به یادگار مانده است. هنرمندانی که زمانی در هر مسلکی پای کار بودند تا موسیقی خرمشهر در چارچوب تک ملودی ها، یا سمفونی یا موسیقی فیلم ها به گوش سنگین ما برسد.
«ممد نبودی»؛ نغمه ای که با تمام شدن دنیا هم تمام نمی شود
نوحه «ممد نبودی» یکی از ماندگارترین نغمات آئینی در رابطه با حماسه فتح خرمشهر است که بر مبنای آنچه در پژوهش ها و تحقیقات کارشناسان حوزه موسیقی اقوام صورت گرفته، به یک ملودی بوشهری باز می گردد. نوایی که سال های دور توسط نوحه خوان معروفی به نام جهانبخش کردی زاده (بخشو) در سوگ حضرت سیدالشهدا با آگاه «لیلا بگفتا ای شه لب تشنه کامان / دستم به دامان، آقا الامان» خوانده شد و این چنین در تاریخ نواهای آئینی کشور ایران به یادگار ماند.
یکی از افرادی که برای نخستین بار توانست نقش مهمی در معرفی نوحه های جهانبخش کردی زاده به عموم مردم ایفا کند، ناصر تقوایی کارگردان پیشکسوت سینمای کشورمان بود که در اواخر دهه ۴۰ با ساخت مستندی به عرضه تصویری از مراسم سوگواری در بوشهر و نغمه های جهانبخش کردی زاده پرداخت. یکی از همین نواها هم نوحه «لیلا بگفتا» بود که سبب شد تا از مرزهای بوشهر خارج شده و در تمام ایران شناسانده شود.

وقتی هم که ماجرای آزادسازی خرمشهر پیش آمد شرایط ویژه دیگری برای این نوحه ماندگار پیش آمد، چنانکه به قول روایت های تاریخی شخصی به نام جواد عزیزی که خود از رزمندگان بود، شعری را در رثای محمد جهان آرا از فرماندهان تأثیرگذار در آزادسازی خرمشهر را با آگاه «ممد نبودی ببینی / شهر آزاد گشته / خون یارانت پرثمر گشته» سرود و بعد از آن افرادی چون حسین فخری و غلام کویتی پور آنرا خواندند.
این نوحه آن قدر تأثیرگذار بود که بعدها توسط خیلی از موزیسین ها همچون محمدرضا عقیلی بازسازی و در ارکسترهای مختلف اجرا شد که مسعود کرامتی بر روی یکی از همین ملودی های موسیقایی نسخه ای از این قطعه را اجرا کرد که سهم پررنگی در خاطرات شنیداری ما به واسطه بازپخش چندین باره از صدا و سیما داشته است.
جواد عزیزی شاعر قطعه ممد نبودی هم درباره نحوه سرودن نوحه بازخوانی شده توضیح داده است: «سرودن شعر ممد نبودی در زمان جنگ بود. جهان آرا مهر سال ۶۰ شهید شد. سوم خرداد سال ۶۱ خرمشهر آزاد شد و شهید جهان آرا ۹ ماه بود که شهید شده بود و آزاد سازی خرمشهر را ندید و سال ۶۱ نخستین سالگردش جمشید برون مداح همراهم هم در عملیات بیت المقدس شهید شده بود. سه تا اتوبوس شده بودیم تا به تهران برویم و در مراسم سالگرد شهادت جهان آرا شرکت نماییم. قرار شد یک نوحه باشد که در آن مراسم بخوانیم که آن نوحه را خودم گفتم و در اتوبوس هم خودم برای بچه ها خواندم. […] زمان آزادسازی خرمشهر که حرفش بود جای شهید جهان آرا و بقیه شهدا خالی است که کاش می شد باشند و آزادسازی خرمشهر را ببینند. مثلاً جمشید برون خیلی دوست داشت حضور داشته باشد و آزاد سازی خرمشهر را ببیند و آرزو داشت برود بالای گلدسته مسجد جامع و همان جا آغاز به اذان گفتن کند. بسیاری از بچه ها بودند که شهید شدند و نتوانستند آزاد سازی خرمشهر را ببیند و پیش از سرودن این نوحه در واقع ذهنیتی از آنها داشتم بعد که گفتند بیا نوحه بگو، نوحه ممد نبودی را به یاد جای خالی همه شهدا گفتم.»
«سمفونی حماسه خرمشهر»؛ مجید انتظامی و تولید یک آلبوم در سال ۱۳۹۱
یکی دیگر از آثار موسیقایی که پیرامون حماسه آزاد سازی خرمشهر تولید شده آلبوم «سمفونی حماسه خرمشهر» اثر مجید انتظامی است که سال ۹۱ توسط بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش های دفاع مقدس تولید شد.
در توضیح این اثر موسیقایی که بارها در تالارها و برنامه های مختلف پیش روی مخاطبان قرار گرفته آمده است: «موسیقی «حماسه خرمشهر» دارای چند موومان است. در آغاز موومان اول، ویولن ها و ساز هورن به آرامی و به همراه آکوردهای ساده به بیان آرامش موجود در گستره شهر می پردازند و با برخاستن ترومپت و تیمپانی آرامش از شهر گریخته و جای خویش را به هراس و اضطراب می سپارد. رفته رفته به وسیله ترومبون ها و سازهای زهی و در پایان هورن ها، این نوا اوج می گیرد تا آنجا که هجوم بیگانگان به شهر در آن حس می شود. سازهای زهی و چوبی به وسلیه کروماتیک هایی که اجرا می کنند، راویان این حمله اند و سازهای مسی و کوبه ای به بیان خشونت بی حد و حصر که بر خرمشهر رفته است، می پردازند. در این قسمت از هارمونی های پیچیده تری استفاده شده است. آکوردهای دی سونانس (نا مطبوع) به همراهی کروماتیک های زهی و سازهای کوبه ای خشونت مذکور را به اوج می رسانند و در انتها اولین موومان به ضربه گانگ، خرمشهر اشغال می شود. نوای آرام باس ها آغازگر دومین موومان این قطعه هستند. سپس ویولن ها به همراهی ناله خوانندگان کر از کوچ مردمان آواره و دردمند می گویند، از خاطرات عزیزان از دست رفته و دوری از خانه و کاشانه و آوارگی از شهر. ناله کر به همراه «ابوا» حاکی از بی گناهی و درماندگی مردم شهر است و آکوردها کم کم خبر از خاموشی شهر و ویرانه های خون آلود و پر دود آن می دهند. در انتهای این قسمت باس ها و تیمپانی و ضربه های کوتاه ارکستر، نوید زندگی و خروش می دهند. مردم برخاسته اند و سازهای ضربه ای جنوب با سنج و با ریتمی شاد با همراهی سازهای کوبه ای و زهی نوید دستیابی مجدد به خرمشهر را سر می دهند.
مردم خویش را آماده دفاع می سازند به امید آزادی خرمشهر. در این نوید ملودی و ویولن ها و ضربات سازهای مسی هم نوا فریاد می کنند. با سکوت سازهای ضربه ای و مسی، کنترباس و ویولن سل و آلتو به بیان ترس و خفقان دشمن می پردازند و این وهم رفته رفته اوج پیدا می کنند. تا اینکه شیپور حمله ایرانی ها به صدا در می آید و به دنبال آن ترومپت ها و هورن ها و در پایان ترومبون و توبا نوای حمله در می آورند. کر هم در ابتدا به صورت باس و سپس تنور و بعد آلتو و سوپرانو با آکوردها، مقطع اراده مردم را در باز پس گرفتن شهر تداعی می کنند. صف آرایی نیروهای خودی به وسیله سازهای مسی و چوبی بیان می شود. حمله دفاعی شروع می شود. سازهای ضربه ای، ترومبون ها و باس ها سخن از چگونگی حمله می رانند و صدای ترومپت ها و هورن ها فضای موسیقی را جان می بخشد. آکوردهای مطبوع این قسمت به شکلی به کار گرفته شده اند که برای شنونده قابل درک باشند. خط های کنتر پوآن با اجرای سازهای مسی و زهی و قابلیت سازهای چوبی بازپس گرفتن خرمشهر را ندا می دهند. در این بخش همراهی صدای تانک ها و مسلسل ها با موسیقی حکایت این نبرد سرنوشت ساز را در خود دارد و در انتهای موومان پایانی، فانفار پیروزی به وسیله سازهای مسی اجرا می شود و صدای دف شادی این پیروزی را به اوج می رساند که «خرمشهر آزاد شد».

«نخل های بی سر»؛ وقتی محسن چاوشی از خرمشهر انتقاد می کند
محسن چاوشی خواننده موسیقی پاپ ایران که اصالتاً زاده استان خوزستان است و طی سال های اخیر هم آثار گوناگونی را با مبحث دفاع مقدس پیش روی مخاطبان قرار داده، که قطعه «نخل های بی سر» یکی از همین آثار است. قطعه ای انتقادی که خواننده در مقدمه ترانه ضمن توصیفی از حماسه فتح خرمشهر به بیان نکاتی انتقادی از اوضاع پیرامونی این شهر می پردازد.
چاوشی در این ترانه فضای ترانه را بگونه ای ترسیم کرده که به مخاطبانش بفهماند که خرمشهر تا چه اندازه برای او از اهمیت برخوردار می باشد. وی در ترانه ای که کلامش مبتنی بر به کار گیری کلمات و الحانی ساده چیده شده تلاش می کند که خویش را بعنوان یک خرمشهری تمام عیار نشان داده و از شرایطی سخن بگوید که گویی همه آنها را جان و وجودش حس کرده است. وی در این ترانه می کوشد تا مخاطب را با خود به کوچه پس کوچه های شهری ببرد که کاملاً می توانیم همراه با موسیقی و شعر فضای ترسیم شده را در ذهن تداعی نماییم. کما اینکه همین شرایط باعث می شود تا مخاطبی که با حال و هوای این شهر جنگ زده آشنایی ندارد، همذات پنداری مناسبی پیدا کند.
وی درباره قطعه «نخل های بی سر» نوشته است: «این آهنگ را تقدیم به مردمان سرزمینم ایران می کنم که یادشان باشد گوشه ای از این خاک، مظلوم باقی مانده است، نخلای بی سر، دل نوشته ای است از شهرم خرمشهر که همه وجودم را پر کرده است.»

«پوئم سمفونی های خرمشهر و حلبچه»؛ همکاری کامکارها با خوانندگان مطرح
«پوئم سمفونی های خرمشهر و حلبچه» هم یکی از آثار ماندگار موسیقایی در زمینه حماسه آزادسازی خرمشهر است که پاییز سال ۹۰ به آهنگسازی هوشنگ کامکار و خوانندگی بیژن و ارسلان کامکار و ایرج رحمانپور توسط مؤسسه «آوای باربد» روانه بازار موسیقی شد.
هوشنگ کامکار در توضیح این آلبوم موسیقایی گفته است: «به عنوان یک موسیقی دان ایرانی در قبال فجایعی مانند جنگ در خرمشهر و بمباران حلبچه که به جرأت می توان آنها را وقایع جهانی نامید، احساس مسئولیت کردم و آنچه در توان موسیقایی دارم برای زنده نگه داشتن خاطره آنها در دل نه تنها ایرانی ها بلکه جهانیان به صورت پوئم سمفونی بسازم. داستان اشغال خرمشهر و شجاعت دلیرمردان جنوب برای دفاع از میهن، ناموس و آرمان های خود بر کسی پوشده نیست. مردانی که زندگی خویش را در این راه فدا کردند تا سرزمینشان آزاد و دیگران در آسایش و امنیت به زندگی خود ادامه دهند. داستان دلیرمردانی که در کوچه های خرمشهر از بامی به بام دیگر مردانه جنگیدند و از وجب به وجب آن با دستان خالی و اندک سلاح دفاع کردند. فاجعه حلبچه هم به راستی دردناک ترین تراژدی در تاریخ انسان و واقعه دهشتناک جهانی به شمار می آید که دل هر انسان شرافتمندی را به درد می آورد که متأسفانه در ماندگاری و ثبت این نسل کشی چندان اقدام جدی از جانب هنرمندان داخل و خارج نشده است. کودکان و زنان و مردان بیگناهی که بدون دفاع در زیر بمب های شیمیایی صدام در کوچه ها و خیابان ها جان سپردند. مادران و پدرانی که کودکان شیرخوار خویش را بغل گرفته و افتاده بر زمین جان سپردند و جان داران دیگر هم خشکیده بر زمین ماندند نوشتن «افسانه خرمشهر و حلبچه» در این راستا و به منظور ثبت گوشه ای از این فداکاری ها و رنج ها در اسفندماه ۱۳۸۹ به پایان رسید که شامل دو پوئم سمفونی خرمشهر و حلبچه است.

«خاک سرخ»؛ روایت تازه محمدرضا علیقلی از خرمشهر
سریال «خاک سرخ» یکی ازمجموعه های تلویزیونی محبوب سیماست که سال ۸۱ در چارچوب یک مجموعه ۱۷ قسمتی به کارگردانی ابراهیم حاتمی کیا از شبکه اول سیما پخش گردید.
خاک سرخ زندگی دختری است بنام لیلا با باز لاله اسکندری که در سالهای پیش از انقلاب از خانواده ی خود جدا می شود و در شب عروسی خود پی می برد خواهری به اسم لیالی با بازی مهتاب کرامتی دارد و خود هم اهل جنوب است. ازاین رو به جست و جو و کشف هویت خویش می پردازد.
موسیقی های متن ساخته شده برای این سریال توسط محمدرضا علیقلی آهنگساز مطرح سینمای کشورمان ساخته شده است. که این موسیقی همچون آثار پرارزش و ماندگار در حوزه ساخت ملودی های در رابطه با مبحث آزاد سازی خرمشهر بشمار می رود که البته بعدها تولید کنندگان اثر تصمیم گرفتند تا آلبوم موسیقی متن این سریال را هم منتشر کنند. مجموعه ای که با وجود کمبود ابزارهای رسانه ای پخش و معرفی آثار موسیقایی آن دوران هم با استقبال مخاطبان روبه رو و از فروش خوبی هم برخوردار شد.

«خرمشهر»؛ وقتی علیرضا عصار بازی را عوض کرد
علیرضا عصار هم در آلبوم «بازی عوض شده» که سال ۱۳۹۰ توسط معاونت هنری بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش های دفاع مقدس پیش روی مخاطبان قرار گرفت اثری را برای مخاطبان آثارش منتشر نمود که تمامی قطعاتش در رابطه با مضامین دوران دفاع مقدس بود.
یکی از این آثار «خرمشهر» به آهنگسازی فواد حجازی بود که در چارچوب ارکسترال تولید شد، اثری که با ترانه سرایی علیرضا شجاع پور ابتدا توصیفی حماسی از سایه شوم جنگ تحمیلی سخن گفته و پس از آن با لحن متفاوت عصار در خوانش که او را از دیگر هم مسلکانش جدا کرده، به بیان آنچه در خرمشهر و حماسه آفرینی های رزمندگان گذشت می پردازد.
قطعه «خرمشهر» یکی از قطعه های ماندگار ملی – میهنی علیرضا عصار است که به مدد توانایی علیرضا شجاع پور در مقام شاعر شمایلی از غرور آفرینی ایرانیان با عرضه تمثالی موسیقایی از آرش کمانگیر تا رشادت های رزمندگان در فتح خرمشهر را به تصویر کشیده که اساسا می تواند در زمره آثار ماندگار در رابطه با مبحث خرمشهر قرار گیرد. شرایطی که به علت پیشینه معتبر آهنگساز و نوازندگانش آنرا از برخی آثار سفارشی و بی هویت دور ساخته و موسیقی را به مخاطب عرضه می دهد که تاریخ درباره ماندگاری آن قضاوت خواهد نمود.

موسیقی فیلم های «بلمی به سمت ساحل» به کارگردانی رسول ملاقلی پور به آهنگسازی محسن نفر، «روز سوم» به کارگردانی محمد حسین لطیفی و آهنگسازی علیرضا کهن دیری، «کیمیا» به کارگردانی احمدرضا درویش و آهنگسازی احمد پژمان، علیرضا عصار با قطعه «خرمشهر»، محمد اصفهانی با قطعه «فاتحان خرمشهر»، محمدرضا عیوضی با قطعه «خرمشهر»، محمود جهان با قطعه «یاد خرمشهر»، سعید شهروز با قطعه «غروب سرخ»، مانی رهنما با قطعه «خونه ام جای دشمن نیست»، بهرام پاییز با قطعه «خاک خرمشهر»، امیر تاجیک با قطعه «قصه مردای مرد»، نیما مسیحا با قطعه «ترانه فتح»، مهدی یغمایی با قطعه «خاک تن خسته»، بهنام صفوی با قطعه «خاک تب دار»، قاسم افشار با قطعه «خاک وطن»، علی لهراسبی با قطعه «وطن» و محمد علیزاده با ترانه «شهر عشق» از آثاری هستند که طی سال های گذشته در تجلیل از حماسه آزادسازی خرمشهر به صورت شخصی یا با حمایت نهادهایی چون مرکز موسیقی و سرود سازمان صدا و سیما تولید کردند.