مرور هنر و فرهنگ فارس در تهران

صد كادو: برگزاری ˮهفته فرهنگ و تاریخ محلی فارسˮ در سازمان اسناد و كتابخانه ملی ایران علاوه بر برگزاری نمایشگاه هایی از منتخب آثار و منابع شامل اسناد، نسخ خطی و سكه های ضرب فارس و روزنامه، مجلات و تصاویر قدیمی، با نشست های تخصصی در موزه كتاب و میراث مستند همراه بود.
به گزارش صد كادو به نقل از ایسنا، در روز نخست، نشست “بررسی احوال و آثار قرآن نگاران فارس” با حضور محمدحسن سمسار تاریخ نگار، از اعضای شورای عالی دایره المعارف بزرگ اسلامی و عضو كمیته ملی حافظه جهانی، مجید فداییان نگارگر و پژوهشگر در حوزه هنر ایرانی و اسلامی و كوروش كمالی سروستانی مدیر سازمان اسناد و كتابخانه مركز فارس انجام شد.
در این جلسه محمدحسن سمسار به اهمیت قرآن نگاری در فارس و روایت تاریخی آن از قول استخری و مقدسی پرداخت، كه در قرن سیزدهم میلادی، عصر ایلخانان و تیموریان، ما را شاهد كتابت های شاخص قرآن می سازد.
او حرق و غرق و خرق را سه دشمن اصلی نسخ عنوان نمود و اضافه كرد: بعد از سلجوقیان و هجوم مغول ها ایران گرفتار بزرگ ترین مصیبت درباب نسخه های خطی شد.
این تاریخ نگار تصریح كرد: در این میان بعد از سلجوقیان و زمان غازان خان، خواجه رشیدالدین فضل الله، فرهنگ ایرانی را احیا كرد و یك شهرك دانشگاهی با عنوان ربع رشیدی ایجاد كرد كه یكی از خدمات آن نسخه پردازی و كتاب آرایی بود.
محمدحسن سمسار دوره درخشان نسخه نویسی را عصر اتابكان عنوان نمود و اضافه كرد: در این دوره خدمات بزرگی به فرهنگ ایران صورت گرفت و شیراز به مركز بزرگ تولید كتاب، نسخه خطی و هنر كتاب آرایی در دوره اینجوها تبدیل شد.
او حمایت اینجوها را در تبدیل شیراز به مولد مكاتب ادبی بسیار موثر عنوان و اشاره كرد: بر همین مبنا مكتب تولید انبوه در شیراز پدید آمد و نسخه نویسی به وفور انجام می گرفت، به این معنا كه در این عرصه فعالیت های تجاری رونق یافت.
این نسخه شناس در ادامه با بیان این كه فارس از قرن ۱۰ تا ۱۴ جزء پیشگامان تولید نسخ بود، افزود: در این دوره بزرگ ترین خوشنویسان نسخ همچون احمد نیریزی ظهور كردند.
سمسار ضمن تاكید بر لزوم معرفی هنرمندان فارس در یك جلد دایره المعارف اشاره كرد: متاسفانه امروز شاهد می باشیم نسخه های مجعول و نسخی كه در آنها دست برده شده است در بعضی از مراكز تهران به قیمت های بالا خریداری می شوند.
در ادامه كوروش كمالی سروستانی مدیر سازمان اسناد و كتابخانه مركز فارس درباره تاریخ قرآن نگاری در فارس و شیراز اظهار داشت: مطالعه تاریخ جمع و نگارش قرآن كریم نشان دهنده‌ی آن است كه قرآن نگاری را می توان با كمی تسامح به دوران پیش و بعد از ابن مقله تقسیم كرد.
او اضافه كرد: با پیشنهاد «رسم الخط نوین» ابن مقله دوران تازه ای را در قرآن نگاری جهان اسلام پی ریخت، دورانی كه با خلق آثار باارزش ابن بواب، یاقوت مستعصمی و ابراهیم سلطان بن شاهرخ تداوم یافت. در سراسر قرن نهم و دهم شهر شیراز یكی از مراكز اصلی تدوین كتاب های دست نویس به شمار می آمد و قرآن نگارانی چون حسین فخار شیرازی، عبدالله شیرازی و محمدرضا شیرازی آثار ماندگاری را در شیراز خلق كردند.
كمالی درانتها اظهار داشت: مكتب قرآن نگاری و قرآن آرایی فارس در قرن دوازدهم با ظهور استاد احمد نی ریزی، بزرگ ترین استاد خط نسخ، جلوه ای دیگر یافت. و در قرن سیزدهم با خانواده های فرهنگور ارسنجانی و وصال تداوم یافت.
در ادامه مجید فداییان، نگارگر و پژوهشگر هنرهای سنتی، نسخه قرآن به خط نستعلیق اسدالله شیرازی را كه بطور كامل عكاسی شده است و در كاخ گلستان نگهداری می شود یكی از نمونه های عالی كتابت قرآن به خط نستعلیق دانست.
او به اهمیت شیراز بعنوان پایگاه نسخه پردازی اشاره نمود و اضافه كرد: در سراسر ایران به سبب نبود صنعت چاپ شاهد نسخه پردازی به صورت پراكنده بوده ایم، اما شیراز به صورت خاص و ویژه به این مقوله پرداخت.
فداییان با توصیف نگاه متفاوت شیرازی ها به نسخه پردازی اظهار نمود: با وجود این كه تعداد صفحات تزئینی در نسخه ها گاهی به بیشتر از ۱۶ صفحه می رسد در این نسخ، معنا فدای زیبایی نشده است.
او افزودن فالنامه به انتهای نسخ قرآنی را از دیگر مواردی دانست كه به شیراز اختصاص دارد و استفاده از خط نستعلیق و سفیدآب نویسی را كه هركدام مسائل شرعی و سیاسی به دنبال خود داشت.
فداییان همین طور استفاده از گل های ایرانی را در ارتباط با نگارگری گل ها و جلدسازی ایرانی در نمونه كارهای میرزا محمود ستود.

در ادامه سلسله نشست های تخصصی “هفته فرهنگ و تاریخ محلی فارس” نشست “هم اندیشی مكتب شیراز” با حضور عمادالدین شیخ الحكمایی، عضو كمیته ملی حافظه جهانی و محمدمنصور طباطبایی و نایب شیرازی، هنرپژوه انجام شد.
عمادالدین شیخ الحكمایی ضمن ابراز خرسندی از توجه كتابخانه ملی به بحث تاریخ محلی اظهار داشت: با وجود حجم زیادی از نسخ خطی، اسناد و منابع دست اول كه مورد تحقیق و بررسی قرار نگرفته و به تصحیح و چاپ نرسیده است، چطور می توانیم مدعی باشیم كه در مورد یك استان یا منطقه كار درستی انجام شده است؟ گاهی پیداشدن یك نسخه كلی از مجهولات را حل می كند و با افزایش كشف این مجهولات نگاه به ایران و ایرانشناسی متحول می شود.
وی در ادامه به معرفی نسخه منحصربه فرد “شروط فارسی” تالیف شمس الدین محمد دریسی، قاضی ساكن كازرون پرداخت و اظهار داشت: تالیف چند نسخه شاهنامه فردوسی از این خاندان از توجه آنان به زبان فارسی حكایت دارد.
او این نسخه را مرز بین كتاب و سند دانست؛ كتابی كه به اسناد شرعی و حقوقی به زبان فارسی پرداخته و آداب سندنویسی را با ذكر نمونه های واقعی از انواع اسناد كه از اقرار، بیع، اجاره تا وقف و نكاح و وصایت را در برمی گیرد، تدوینی هدفمند از بایگانی دست اول اسناد سده نهم هجری كه می تواند از منظرهای مختلف مورد پژوهش و بررسی قرار گیرد.
شیخ الحكمایی اضافه كرد: تاریخ تالیف كتاب ۸۷۲ ق. است و اطلاعات تاریخی مهمی از روابط تجاری و فرهنگی در چارچوب معاملات و معاقدات در آن قابل فهم است. از فواید فراوان و حائز اهمیت این كتاب به سوژه فارسی نویسی، مطالعات تاریخ سلسله مرشدیه، مهاجرت قبایل و اقوام، محلات، انواع مشاغل، نام شناسی و سكه شناسی می توان اشاره نمود.
او درانتها از نهادهای مرتبط خواست به رغم امكانات محدود در شرایط موجود قسمتی از امكانات را به سمت آثار مهجور و ناشناخته و اسناد بازخوانی و نشرنشده اختصاص دهند چونكه تصحیح این متون موجبات استخراج اطلاعات و ارائه پژوهش های دقیق تر پژوهشگران با زوایای دید گوناگون را فراهم می آورد.
محمدمنصور طباطبایی نیز با ذكر نام و یاد استاد سیدعبدالحسین حائری سخن خودرا چنین شروع كرد كه از تاریخ ادبیات و علم یك از ده، بل یك از صد نگاشته نشده است و این تاریخ مملو از حلقات مفقوده است و باید در راه هایی گام برداریم كه تابحال در آن گامی برداشته نشده است. او با این مقدمه در امتداد تحقیقات متن پژوهی در حوزه مشیخه های فارس به معرفی نسخه منحصربه فردی از “خاندان بزغشی فارس” تالیف سیدمحب الدین عطاءالله حسینی علوی بزغشی شیرازی در قرن نهم پرداخت.
او اضافه كرد: این نسخه از مجموعه خانقاه نعمت الهی، متعلق به مرحوم دكتر نوربخش به منظور تهیه لیست به امانت نزد استاد حائری بوده است و الان در كتابخانه مجلس نگهداری می شود.
وی تصریح كرد؛ مندرجات مهم این مشیخه گنجی است شایگان و عمده مطالب آن حلقه های مفقوده تاریخ ادبیات و تصوف ایران و به خصوص مشایخ عرفا و صوفیه فارس است و اسامی ای كه گوش فلك آنرا نشنیده است كه بعنوان نمونه می توان بیان كرد: اجازات بزرگان بسیار من جمله نظام الدین احمد دشتكی، شناخت جمال الدین خاصه كه نامش در شدالازار آمده، خاندان بزرگی از صوفیه كرمان، صاحب مناصب دیوانی در دوره آل مظفر كه بررسی تاریخ كرمان ناگزیر از مراجعه به این مشیخه است، خاندان عبادی كازرونی از خاندان صوفی مآب كه در قرن هشتم در شیراز بروز و ظهور داشته اند و شناخت قطب خانقاه شاه بابا بهبهانی.
طباطبایی درانتها سخن بار دیگر اصرار كرد دست از سر مشاهیر برداریم و راه های نرفته را طی نماییم.
در ادامه نایب شیرازی به بحث تاریخ هنر در دوره زندیه پرداخت و تصریح كرد؛ چكیده مباحث در متون گذشتگان، هنر زندیه را در امتداد هنر صفویه و انتقال آن به قاجاریه معرفی می كند حال آن كه چنین نیست و در یك ساختار كلی به پشتوانه مستندات موجود اگر شیراز صاحب دو مكتب بزرگ هنری اول و دوم هست كه لقب ام المكاتب هم دارد، مكتب سوم امروزی كه هنر ایران تحت تاثیر آن قرار دارد هنر زندیه است.
او با ارائه نمونه هایی منتخب از آثار دوره زندیه در قاب تصاویر از معماری عمارت دیوانخانه زندیه و حافظیه و ارگ كریمخانی تا هنر شاهنامه نگاری دوره زندیه و پرتره های نقاشی محمدصادق شیرازی به تشریح خاصیت های هنر این دوره پرداخت.

برنامه منظم اكران فیلم های مستند حوزه تاریخ و فرهنگ فارس با همكاری فیلمخانه ملی ایران از دیگر برنامه های “هفته فرهنگ و تاریخ محلی فارس” بود كه با اجرای علی آذری در موزه كتاب و میراث مستند با نمایش فیلم باد صبا ساخته آلبر لاموریس محصول ۱۳۴۷ هجری شمسی و با حضور گوینده فیلم منوچهر انـور در روز اول شروع شد.
منوچهر انور درباب پیشینه همكاری با پروژه باد صبا و سازنده فیلم چنین اظهار داشت: نام گذاری “باد صبا” به پیشنهاد پیتر چلكوفسكی لهستانی كه در ایران ادبیات فارسی می خواند برای پروژه لاموریس كه قصد نمایش ایران با هلیكوپتر را داشت صورت پذیرفت، همین طور او با دیدن مستند جدید من “نیشدارو” بدون هیچ امتحانی گویندگی فیلم را به من سپرد تا نسخه فارسی مستند را با یك ترجمه آزاد بازگویی كنم.
همین طور آذری این مستند را نوستالژی بصری ایران و قسمتی از هویت ایرانی خواند و استفاده صحیح از افسانه ها و تبدیل فیلم از مستند به داستانی را مرهون راوی اثر دانست.
منوچهر انور نیز فیلم را چكامه ای بلند از فانتزی های خود لاموریس دانست و او را شاعر سینما خواند.

در ادامه برنامه نمایش فیلم، فیلم مجموعه فیلمخانه ملی شامل سه بخش ستون شكسته، افق شیراز و تخت جمشید با حضور محمدرضا اصلانی هنرپژوه و كارگردان سینما به نمایش درآمد. محمدرضا اصلانی در این جلسه به تبیین مطالبی درباب شناخت هویت تاریخی و مظاهر مدنیت در فارس از منظر فیلم پرداخت.
او توضیح داد: پاریس شهری است با ۷۰۰ سال قدمت، حدودا نصف شیراز و شما كاملا این ۷۰۰ سال را حس می كنید، اما در شیراز نهایتا صد سال را می بینید. فیلم ستون شكسته ساخته هوشنگ شفتی، فیلم خوبی است، اما كتیبه ها با یك لحن شعاری خوانده می شوند، در صورتیكه این كتیبه ها مفهوم درون زایی و حاكمیت جهانی دارند. لحن گفتار مناسب نمی باشد. اغلب فیلم هایی كه از فارس ساخته شده بیشتر به مردم شناسی پرداخته شده تا فرهنگ. به آثارش هم اگر توجه شده، توجهی نمایشی بوده، نه بنیانی. نورهای مسجد وكیل فقط جنبه تزئینی ندارند، بلكه نجومی هستند و گردش آفتاب در آنها بطور دقیق محاسبه شده است. تصاویر مسجد وكیل فقط جنبه زیبایی شناسی دارند نه استاتیك و پویا. پویایی ظرفیت درونی هر چیزی است كه پنهان تر است و باید با اندیشه درك شود. مستند معمولا به خاطر مساله حمایت مالی سفارشی است اما ساخت مستند سفارشی با سفارشی فیلم ساختن متفاوت می باشد.
علی آذری نیز سینمای مستند ما را هم اكنون حدود دو دهه از سینمای مستند جهان عقب دانست.
برنامه اكران فیلم های مستند حوزه فرهنگ و تاریخ محلی فارس در ایام بعد با نمایش فیلم های “اگر بهمن بیگی نبود” ساخته نادعلی شجاعیان، “دارالسلام” اثر احسان شادمانی، “واسونك” از محسن مقدم و “باد بر باغ نظر” كاری از پویان كاظمی ادامه یافت.
“هفته فرهنگ و تاریخ محلی فارس” به همت سازمان اسناد و كتابخانه ملی ایران و نیز مركز فارس و با همكاری شهرداری شیراز و اداره كل فرهنگ و ارشاد اسلامی فارس و دانشنامه فارس از ۱۱ تا ۲۶ آبان ماه در تهران انجام شد.

منبع: صد كادو